Turkiya va xakqaro jarayon 125- qism

Yaqin Sharq, 19- asrning oxirlarida va 20- asrning boshlarida Ingliz va Fransuz imperializmi bilan kun tartibiga keladi.
Hatto Yaqin Sharq tushunchasi ilk marotaba 1902- yilida Ingliz hujjatlarida ishlatilgandir. Bu Inglizlarning nazariyasini aks ettiradi.
Yevropa imperializmi ta’sirida tashkil topgan Yaqin Sharq, Sovuq urush paytida bu safar AQSh bilan Sovet ittifoqi o’rtasidagi raqobatga ko’ra shaklangan.
Yaqin Sharq, global sistemaning ta’sirida qolishda davom etgandir.
Sovuq urushdan keyin mintaqaga G’arb kuchlari bilan bir qatorda Xitoy kabi sharq kuchlari ham kirishga boshlagan.
Xitoy, ayniqsa iqtisodiy va BMTdagi siyosiy kuchi sababi bilan mintaqada mavjudiyatini ko’rsata boshladi.
Yaqin Sharqni chet el o’lkalarning ta’siri jihatidan muhokama qilish yetarli emas.
Guyo barcha muammolar chet el manbali deb o’ylash xatodir.
Barcha aralashuvlarning muvaffaqiyati, yaqin sharq sistemasining davlatlarning zaifligining bir natijasidir.
Ayniqsa 19- asrda o’rtaga chiqqan ulkan kuchlar muvozanatsizlikning bir natijasidir.
Yevropa va G’arblik o’lkalar, 17-18- asrda amalga oshirgan zamonaviylashish inqiloblari natijasida dunyoga yoyilar ekan, Yaqin sharq va boshqa Islom hududlari ham bundan ta’sirlangan. Yaqin Sharq va Islom o’lkalari bu asrgacha ustunligini tez bir shaklda boy bergan sari, chet elliklarning nufuz kurashining ta’sirida qolgandir. Ushbu jarayonda G’arb yuksalar ekan Yaqin Sharq va Islom o’lkalar o’z kuchlarini boy beradi. Shu bois Yaqin Sharq muammolarining tamalida mintaqaviy kuchlarning ta’sirini ko’rmasdan kelmaslik kerak.
Yaqin Sharq hududi, Islomning 7- asrda o’rtaga chiqishidan 19- asrgacha faqat mintaqaviy kuchlar tomonidan shaklangandir.
Navbati bilan Umaviy, Abbosiylar, Saljuqiylar, Usmoniylar kabi buyuk imperiyalar va fikrlar, 14 asr muddatida Yaqin Sharqni mustahkamlashtirgan hamda tashqi hujumlarga qarshi himoya qilgandir. Boshqa tomondan esa Safaviylar va Baburiylar, Hind va Janubiy Osiyo hududlarida belgilovchi bo’lgandir. Ushbu yirik imperiyalar, zamonlarining en zamonaviy model va fikrlarini ishlab chiqarib tashkilotlanib siyosatlarini tatbiq etib Islom madaniyatini yaratgandir. 14 asr davomida tashqi tahdidlarni va hujumlarni mag’lub etib ta’sirsiz holga keltirgan.

U payt shuni so’rash kerak: Yaqin Sharqni oldindan boshqargan mintaqa imperiyalari, 19- va 20 asarda o’z ta’sirlarini nima uchun boy bergandir?

Marmara universiteti, Siyosat fanlari fakulteti  va Xalqaro kafefrasi ustozi Prof. Dr. Ramazan Go’zenning mavzu bilan tegishli fikr va mulohazalarini e’tiboringizga havola qilamiz.

Ushbu savollar, o’tmishda ham minglab marotaba so’ralgan va ko’plab kishi tomonidan yuzlab marotaba javob berilgan.
Yaqin sharq va Islom olamining muammolarini yechish maqsadi bilan sanoq siz loyiha va bu doirada minglab kitob va material mavjud.
Ushbu loyihalarga qaraganda 3 nazariya ma’lum bo’ladi. Ba’zilari o’tmishdagi imperiya davrlaridagi model va fikrlarni bugunga tatbiq etishni taklif qilar ekan, boshqalari esa o’tmishni butunlay rad etishni va zamonaviylashishni taklif qilgan, ba’zilari esa o’tmishdagi va zamonaviy davrdan juda farqli model va fikrlarni mudofaa qilmoqda.
Ushbu plyuralizm normal kabi ko’rinishi mumkin. Faqat ajoyibdir ki, bugunki kunda Yaqin Sharq muammosining asosida ushbu farqli plyuralizmning siyosiy raqobat holi bahs mavzusi.
Normal shartlarda plyuralizm fikri juda ma’qul ko’rinadigan modellardir. Yaqin Sharq va Islom olamida afsuski to’qnashuvlarning manbai holiga kelgandir.
Ochiq aytganda ba’zilari din yoki mazhab manbali, ba’zisi siyosiy yoki ideologik sifatda, ba’zisi esa iqtisodiy va energetika sifatdagi modellar bir- bir- biri bilan to’qnashmoqda. Bular, ba’zilari tomonidan Turk modeli, Saudiya Arabiston modeli shaklida atalmoqda.
Shu bois, Yaqin Sharqning asosiy muammosi, butun mintaqani o’rab olgan, mintaqada joriy va ta’sirli bir model yoki fikr emas.
Mintaqada Islom ishonchi ta’sirli bo’lishiga qaramasdan, bunday bir muammoning bo’lishi hayrat beruvchi ko’rinishi mumkin. Asosiy muammo bundan yuza chiqmoqdadir.
Barcha mintaqa va Musulmonlarni bir markazda to’playdigan bir model mavjud emas.
Misol uchun Yevropa ittifoqini bir markazda to’plagan “ Yevropa İttifoqi” kabi fikr yoki model, Yaqin Sharq uchun bahs mavzusi emas. Yuzlab yil bir- biri bilan urushgan Yevropaliklarni birlashtirgan va ko’plab muammoni hal etgan Yevropa İttifoqi kabi bir model, Yaqin sharq uchun ham tatbiq etila oladimi?
Ushbu savolning javobi bugungi shartlarda quloy berilmas. Shu bois bu yerda bir javob topishga tirishish ham mumkin emas. Buning o’riniga mintaqaviy bir model uchun tamal muammo yoki unsurlarni muhokama qilish yana foydali. Qaysi model bo’sa bo’lsin Yaqin Sharq muammosiga yechim ishlab chiqaradigan har tashabbusda quyidagi fakturalarni nazardan uzoq tutmaslik kerak.

Birinchidan mintaqaning diniy, siyosiy va iqtisodiy parchalanishga qanday yakun yasash mumkin?
İkkinchidan Mintaqaning kuchli davlatlari bilan mintaqadan tashqarisi kuchli davlatlar o’rtasidagi aloqalar qanday va qaysi jihati rivojlanadi?
Uchinchidan Mintaqaning tashqarisidagi kuchlar mintaqaviy imperializmiga qarshi va manfaatlariga qarshi qanday munosabat ko’rsatish kerak?
To’rtinchidan hudud o’lkalaridagi xalqlar, o’lka boshqaruvlarini demokratik va madaniy metodlar bilan tekshirishni qanday bajarishlari kerak?
Beshinchidan Mintaqaviy muammolar ( Isroil- Falastin, diktorlik, boy- kambag‘al o’rtasidagi katta farqni, ta’lim.) qaysi metodlar bilan hal etish kerak?
Yaqin Sharq muammosining b yechimi uchun, bu va boshqa ko’plab savolni alohida- alohida emas, faqat ta’sirli bir model bilan va barchasiga javob berish kerak.