Umumbashariy nuqtai nazar 49-qism

Anqara Yildirim Beyazit univesiteti dekani Prof. Dok. Kudret Bulbul. 

Bizlar yashagan globalizatsiya hayotimizni ko’p tomonli o’zgartirib bormoqda. O’tmishda asrlarga sig’magan o’zgarishlar, qisqa zamonga sig’dirilmoqda. Sotsiolog David Hervey buni “Zamon va makon zichligi” deb tarif etadi. Bu davrlar voqealar, aloqalar, o’zgarishlar, qaytishlar jadal ro’y bermoqda, insonning bu tezlikdan boshi aylanib bormoqda. Ortega Gasselning ham aytgani kabi “Rivojlangan madaniyat, kuchli bir muammo deganidir” O’zgarish ortgan sari tahlika ham ortmoqda. Hayot bir oz yaxshi, bir oz go’zal va buning natijasida, aralash va biroz murakkabdir.”

Shuni aytmoqchimanki an’anaviy davrlarga ko’ra, farqli kimliklar, madaniyatlar, tashkilotlar bilan birga bo’lgan bir davrda, fardlarning, guruhlarning, davlatlarning boshqalari bilan qanday uslub izlab qaysi tilda aloqaga o’tish bir masala bo'lgan. Chunki an’anaviy aloqa uslubi yo’qolgan, hayotimizda ko’p narsalarning bo’lishi, ko’p kimliklar bilan bir joyda bo’lish noaniqlikni yaratgandir. Bugun global ko’lamdan chetlanish, nafrat va ajratip turishning ham asl sababi bizlar qarama qarshi bo’lgan noma’lum vaziyatdir. Uslub har doim muhim. Lekin noaniq vaziyatda, boshqalariga qarshi izlanadigan uslub, til va pozitsiya, fardlar, guruhlar, tashkilotlar yohud davlatlararo aloqalarni tiklashga hissa qo’shmoqda. Favqulodda holatlarda yoki bilingan vaziyatda tushunarli bo’lgan harakatlar, noaliqlikda chuqur qayg’u yaratmoqda.

Qanday bir til/ibora/uslub: Namoyish, muxolifat, pozitsiyada bo’lishi kerak?

Fardlar, jamiyatlar, tashkilotlar sifatida, atrofimizdagilar bilan, bizga o’xshaganlar bilan yohuz bizdan farli bo’lganlar bilan qanday til va uslubda bo’lisimiz kerak? Bu savolning javobi ba’zida bizlar tasdiqlamagan harakatlar va ifodalarga ma’no qo’shish jihatidan ham muhim. Mana bu masalaga fardiy jihatidan diqqat qaratamiz. Lekin izlangan uslub jamiyatlar, tashkilotlar, davlatlararo aloqalar jihatidan ham ma’lum miqdorda oydinlik kiritmoqda. Insonlar bilan aloqada qanday uslub izlashimiz kerak? Unlarga qarshi davomli qattiq uslub izlash zarurmi? Davomli tanqidiy uslub izlab “Janob muxolifat” bo’lib qolamiz mi? Bo’lmasa kim bo’lishidan qat’iy nazar, ijobiy aloqada bo’lishimiz kerak mi?

Nima demoqchi bo’lganimni bir yig’ilishdagi ta’surotlarim bilan tushutiray. Islom davlatlaridan sobiq vazirlar, deputatlar va ziyolilar taklif qilingan bir yig’ilishga qatnashgan edim. Har ma’ruzachi so’zga chiqganda vollohi, tollohi, billohi ifodalari bilan Arab tilida  so’zlayotgan edi, zal esa shiolar bilan yangrayotgan edi.

Menga mavbat kelganda, so’zni shunday boshladim: “To’g’ri Islom dunyosida katta muammolar mavjud. Lekin bu bir yopiq yig’ilish. Bu masalalarni kun tartibiga keltirib yechim topishimiz mumkin” Tahmin etilgani kabi menim so’zlarimni, olqishlagan oz bo’ldi. Bu yig’ilish menga uch tur maruza va uslub shakli bo’lganini o’rgatdi. Birinchi til/ifoda/ibora/uslubda ko’cha tili yohud namoyish tili/uslubi edi. Ko’cha-ko’y tilni vaqti vaqti bilan ishlatilsa ta’sir bir tildir. Ba’zida mitinglar, namoyishlar, norozichiliklar maqsadga erishish uchun eng ta’sirli yo’llardan biri bo’lishi mumkin. 15 Iyul kuni bo’lgani kabi, boshqa hech qaysi boshqaruv tili bilan bo’lmaydigan faqat ko’cha ko’y til bilan ko’rsatilishi mumkin. Ammo ko’cha tili kerak bo’lganda juda ta’sirlidir. Davomli ko’cha tilida baqirib yohud so’zlab aloqaga o’tib bo’lmaydi. Madaniy bir chuqurlik va boylik o’rnatilmaydi. Men bahs etgan yig’ilish tili namoyish tili edi. Ikkinchisi muxolifat tili, tizim tarkibida bo’lib, o’zgarishni maqsad qilmasdan, faqat hukumronlikni, idorani, atrofingizdagi boshqaruvchilarni tanqid qilgan bir tildir. Do’stlar orasida, tashkilotlarda mehnat qilganlarning davomli sizlanib turishi, bir yechim topmasdan davomli tanqid qilib turgan siyosiy partiyalarni bunga namuna ko’rsatish mumkin. Tanqidiy kirishuvlar foydasiz tanqidlar vayronagarchilikka olib kelishi mumkin. Aslida tanqidiy bir yechim taklifi yoki ijobiy bo’lganda kishilarni ham tashkilotlarni ham rivojlantirishi mumkin. Uchinchisi esa hukumronlik tilidir. Hammaga quchoq ochgan, asoschi, tiklanuvchi til/iboralarni o’z ichiga olmoqda. Bunga nafaqat siyosatchilar shaxslar ham bahs mavzusi. Ayrimlari boshqalari bilan tanqidiy til yoki hukumronlik tili bilan gapiradi. Atrofdagilarni o’z harakatlarining parchasiga aylantirish g’ayratidalar. Yoshlikning qattiq til, yohud muxolifat tilini tushunish mumkin. Chunki yoshlik, aytilgani kabi “Qon qaynagan” davrlardir. Lekin inson ulg’aygan sari,  yohud mansabi ko’tarilgan sari ko’proq hukumronlik, ifoda, pozitsiyasi kutiladi. “Toj kiyganning bosh og’ir bo’lar ekan” Tasavvur etib ko’ring, ma’lum martabaga erishgan bo’lib. Mitingda bo’lgani kabi yoki muzmin muxolif misoli bo’lasiz. Kamil bo’lgan va ma’lumot martabaga erishgan insonlardan og’ir boshli, masalalarga aqlisalim qarashi kutiladi. Boshqalariga qarshi ijobiy til bilan munosabat qilganda fardlarga, jamiyatlarga, tashkilotlarga, davlatlarga har doim hissa  qo’shadi. Insoniy aloqalarda sizning pozitsiyangiz, uslubingizga ham to’g’ridan ta’sir ko’rsatadi.

Bu uslublardan tashqari bir boshqa uslub, manfaat ko’zlagani uchun davomli qarshisidagini tasdiqlagan laganbardorlarlik uslubi ham bor, buning bir foydasi bo’lmagani uchun bir uzlub sifatida ko’rmaslik kerak. Namoyish va muxolifa tili bilan solishtirganda, hukumrolik tili uchun biroz tajriba kerak. Hukumronlik tili malum vatlar zaruriydir. Siz kundalik o’zingizni qaysi ozitsiyada ko’rasiz, qaysi uslubni izlaysiz.