сәлчуқийлар империйәсиниң қурғучиси

түркийә авази радийоси хәвири: сулайманшаһ 1086 – йили әйн сайлам районида тағисиниң оғли мәлик тутуш билән болған урушта шеһит болғандин кейин, бүйүк сәлчуқийлар империйәси султани мәликшаһ сүрийә арқилиқ һәрбий йүрүшкә атланғаниди. мәликшаһниң кәлгәнликидин хәвәр тапқан тутуш урушушни халимай, дәмәшқтин шәрққә чекинди. мәликшаһ шеһит болған анадолуниң пәтһи қилғучиси сулайманшаһниң аилисини исфаһанға әвәтти вә сүрийәгә валийларни тәйинлиди.

мәликшаһ зәһәрлинип шеһит қилинғандин кейин, исфаһандики сулайманшаһниң оғли қилич арслан изниккә кәлди. изник хәлқи уни қизғин қарши алди. шундақ қилип, у 1092 – йили түркийә сәлчуқийлар империйәсиниң иккинчи султани болди.

султан 1 – қилич арслан түркийә сәлчуқийлар империйәсиниң қурғучи һөкүмдарлиридин бири болди. 1092 – 1107 – йиллири һакимийәт йүргүзгән мәзгилләрдә алди билән изниктә, 1097 – йили әһли сәлипләрниң келиши вә изникниң византийә империйәсигә өткүзүп берилишидин кейин, конйада һакимийәт йүргүзүшкә башлиди. султан қилич арслан исфаһандин бирликтә қайтқан қериндиши қулан арслан (давут) бәг билән бирликтә һакимийәт йүргүзүшкә башлиғаниди. 1086 – йилдин етибарән түркмән бәглири дөләтниң бешида бир султан болмиған пурсәттин пәйдилинип, һакимийәткә бойсунмай, халиғанчә һәрикәт қилишқа башлиғаниди. қилич арслан бу бәгләрни итаәт қилдуруш үчүн тиришчанлиқ көрсәтти. у бу җәрйанда, бир тәрәптин, византийә қошуниниң уштумтут һуҗумлириға тақабил турушқа, йәнә бир тәрәптин, чақа бәглири мәсилисини һәл қилишқа мәҗбур болди. византийә императори алексиос комненос мәктуп йоллаш арқилиқ икки һөкүмдарни бир - биригә дүшмән қилип қойди. ривайәт қилинишичә,  султан 1 - қилич арсланниң қейнатиси болған чақа беги византийә императориниң иғвагәрлик мәктуплириниң тәсиригә учрап, бир зийапәткә қатнашқан вә зийапәт әснасида өлтүрүлгән.

1096 – йили йавропадин анадолуға қарап илгириләшкә башлиған әһли сәлип қошуни 1097 – йилдин етибарән анадолуни истила қилишқа башлиғаниди. әһли сәлип қошуниниң асаслиқ нишани анадолуни түркләрдин қайтурувелиш вә қуддусни қолға киргүзүш иди.

султан 1 - қилич арслан бу йеңи хәвп вә истилаға қарши түркмән бәглиридин данишмәнд ғази билән болған мунасивәтлирини тездин әслигә кәлтүрүп, әһли сәлип қошуниға қарши бирликтә һәрикәт қилишни қарар қилди. әһли сәлип қошуниға қарши изниктә, әскишәһир түзләңликидә вә конйа әрәгли райони әтрапида қаттиқ җәң қилди. бирақ әһли сәлипләрниң биринчи қетимлиқ һәрбий йүрүши җәрйанида анадолу ситила қилинған, сәлчуқийлар империйәсиниң пайтәхтти изник византийә қошуниниң қолиға өтүп кәткән, сәлчуқийлар империйәсиниң йеңи пайтәхти конйа талан – талаҗ қилинғаниди. султан 1 - қилич арслан хәлқини қутқузуш үчүн шәһәрләр вә олтурақ районлиридики аһалиларни бихәтәр җайларға йөткигән, йеник қораллар вә қиличлар билән қоралланған түркмән суварилири әһли сәлипләрниң бирониланған чәвәндазлириға тәң келәлмигәниди.

сәлчуқийлар империйәси султани ғази қилич арсланға нисбәтән муһим болғини, хәлқини вә пуқралирини қутқузуш иди. сәлчуқийлар һөкүмдари зулумдин қачқан әрмәнләрниму әһли сәлипләрдин қоғдап, һемайиси астиға алди. әһли сәлипләр анадолудин антакйаға, у йәрдин қуддусқа қарап кәткәндин кейин, султан бурун қолдин кәткүзүп қойған җайларни қайтурувалди.

әһли сәлипләрниң келиши билән бирликтә сәлчуқийлар бәглири анадолу саһилидики бир қисим порт вә қәләләрдин ички районларға чекинди. биринчи қетимлиқ әһли сәлип уруши кәлтүрүп чиқарған паҗиә түркийә сәлчуқийлар империйәсини бирқатар ислаһатларни елип беришқа мәҗбур қилди. мәсилән, әң муһим мәсилә анадолуда дәрһал бирликни қайтидин ишқа ашуруш мәсилиси иди. бу җәрйанда султан қилич арслан бүйүк сәлчуқийлар империйәсиниң һакимийити астидики мусулға саһиб чиқмақчи болғанда, икки тәрәпниң җәң қилиши муқәррәр һалға кәлди. бүйүк сәлчуқийлар империйәсиниң беги болған чавли, артуқоғли илгази вә сүрийә валийси ризван қошунлирини бирләштүрүп, түркийә сәлчуқийлар империйәси султани қилич арсланниң қошуниға қарши һабур дәрйаси әтрапида уруш қилди.

бу уруштә мәғлуб болған султан қилич арслан 1107 – йили 13 – ийул күни һабур дәрйасида ғәрқ болуп, шеһит болди.

шеһит вә ғази султан 1 - қилич арсланниң вапати мусулман түркләргә охшашла хиристийанларниму қаттиқ матәмгә ташлиди. чүнки у, анадолудики барлиқ мәзлумларниң атиси, түркийә сәлчуқийлар империйәсиниң иккинчи қурғучиси болған бир һөкүмдар болуп,  әрмәнләрниму, сүрйаниларниму вә башқа ғәйрий мусулманларниму әһли сәлипләрдин қоғдап, һемайиси астиға алғаниди.

султан қилич арсланниң мазири мәййафариқин (силван) да болуп, сулайманшаһ анадолу түрклириниң әң бүйүк пәтһи қилғучиси иди؛ атисиға охшашла җәсур болған султанниң оғли 1 - қилич арслан болса түркийә сәлчуқийлар империйәсиниң қайтидин қурғучиси болушта мувәппәқийәт қазанған җасарәт абидәси иди. әһли сәлип урушлириниң әң қаттиқи болған биринчи қетимлиқ әһли сәлип уруши вә 1101 – йилқи әһли сәлип урушиға қарши адәттин ташқири дәриҗидә күрәш қилип,  мусулман түркләрни анадолудин қоғлап чиқиривәткили болмайдиған вәзийәтни шәкилләндүргәниди. уни иптихарлиқ туйғуси ичидә мәңгү йад етимиз.