мәвлана җалалидин руми

түркийә авази радийоси: мәвлана җалалидин руми 1207-йили 30-сентәбир бәлхниң хорасан шәһиридә дунйаға кәлгән. мәвлана «мәснәви»синиң кириш сөзидә исмини муһәммәд бин һүсәйин әлбәлхи дәп йазған болуп, фамилиси җалалидиндур. «хоҗайинимиз» мәнисидики «мәвлана» унвани уни улуғлаш мәқситидә ишлитилгән. «султан» мәнисини билдүридиған парсчә «худавәндигар» дегән нам болса, униңға дадиси тәрипидин берилгән. униңдин башқа туғулған йери көздә тутулуп «бәлхи» дәп аталғинидәк, һайатини анадолуда өткүзгәнлики үчүн, «руми», «мәвланаи руми», «мәвланаи рум» дегәндәк тәхәллуслар биләнму хатириләнмәктә.

әсәрлиридә бәргән бир қисим учурлардин башқа, мәвлана вә униң әтрапидикиләр тоғрисидики учурлар асасән униң оғли султан вәләдниң «ибадәтнамә»си, муртлиридин фәридуни сипәһсариниң рисалиси вә нәвриси улу ариф чәләбиниң мурити әһмәд әфлакиниң «мәнақибул арифин» намлиқ әсирини мәнбә қилиду. «ибадәтнамә»дики учурлар биринчи қол учурлар болуп, қисқа вә ихчамдур.

мәвлананиң әсәрлиридә униң әҗдади һәққидә һечқандақ мәлумат йоқ. «рисаәи сипәһсалар»да мәвлананиң дадиси баһаиддин вәләдниң һәзрити әбу бәкриниң нәсәбидин икәнлики әскәртилиду вә һәзрити әбу бәкиргичә тутишидиған нәсабнамисиниң барлиқи қәйт қилиниду. әфлаки в әуниңдин кейинки муәллипләрдин абдураһман җами билән дәвләтшаһму униң һәзрити әбу бәкрниң нәсәбидин икәнликини қәйт қилиду.

бәлхтә шәһәрниң алдинқи қатардики өлималириниң бири болған дадиси баһаиддин вәләдниң «сийасий һоқуқни қолға кәлтүрүшкә урунғанлиқи» тоғрисида миш-миш параңлар тарқалған вә бу сөзләр султанниң қулиқиға йәткән. шуниң билән, султан баһаиддин вәләдниң шәһәрдин көчүп кетишини тәләп қилған. әмма, баһаиддин вәләдниң өзи дөләттин сүргүн қилиниш қарариға ишарәт қилмастинла, бәлх хәлқи өзини рәнҗидә қилғачқа, алған мәниви ишарәткә асасән, һиҗазға кетиш үчүн, шәһәрдин чиқип кәткәнликини, у йолдики мәзгилдә бәлхниң моңғулларниң тәрипидин бесивелинғанлиқини әскәткән. бу учур баһаидин вәләдниң 1221-йили конйаға кәлгәнликидин дерәк бериду.

мәвлана балилиқ дәвридә дадиси билән башлиған маарипини һәләп вә дәмәшқтә давамлаштурған. у тунҗи сопи тәлим-тәрбийәсиниму дадисидин алған. мәвлана йитүк алим, сопи вә шаирдур. кейин, униң мәвлана сәййид бурһаниддинға тоққуз йил хизмәт қилғанлиқи, қәлиблири мәниви дунйада бирликкә кәлгәнлики үчүн, уларниң сөздә, маһийәттә вә сирда бирләшкәнлики, бурһанидин дунйадин аләмдин өткәндин кейин, мәвлананиң йалғуз қалғанлиқи, униң аллаһқа йүзлинип, йалвуруп-йелинип, дәрд тартип бәш йил рийазәт чәккәнлики, сан-санақсиз карамәтләрни көрсәткәнлики, бу җәрйанда иршад (йол көрситиш) ишлириниму ташлап қоймай, авамға вәз ейтишни, рәһбәрлик қатлимидики муритлири билән сөһбәтлишишни давамлаштурғанлиқи мәлум. мәвлананиң муртлири (әгәшкүчилири) көпинчә адәттики кишиләрдин иди؛ һәрхил һүнәр-сәнәт вә кәсиптики кишиләр сама йиғилишлириға қатнишатти. буниң билән бирликтә, униң йәнә шу дәврниң һөкүмранлири билән қойуқ мунасивити бар иди. әмма, мәвлана җалалидин руми адәттә бу мунасивәтни нәсиһәт даирисидә сақлап, һөкүмранлар оттурисидики тоқунуш вә риқабәтни асас қилған сийасий күрәшкә арилашмаслиққа әһмийәт бәргәниди.

шәмсии тәбризи билән учришиши мәвлананиң һайатида бурулуш һасил қилиду. мәвлана шәмси тәбризи конйаға кәлгәндин кейин, вәз-нәсиһәтлирини, мәдрисләрдә дәрс өтүшни вә муртлириға йетәкчилик қилишни бир чәткә қайрип қойди. илаһий ишиқ вә вәҗди тәрәннум намайан қилған һәқиқий мәвлана бу дәврдә дунйаға кәлди؛ илгирики чағларда ишқи тәқвалиқиға йошурунған болса, әмдиликтә тәқвалиқи ишқиға йошурунди. дунйа шеирлириниң йүксәк пәллилиридики бәзи шеирлири билән дивани қәбир шеирлириниң бир қисмини бу дәврдә йазди؛ дивани қәбир пүткәндин кейинки сүкүнат дәвридә ислам мәдәнийитиниң әң кәң тарқалған әң муһим әсәрлириниң бири болған «мәснәви» дунйаға кәлди. мәвлананиң қаришичә, гәрчә көрүнүштә айрилиштәк қилсиму, әмма мәвҗутлуқта бирлик асастур؛ иман-купур, йахшилиқ-йаманлиқ қатарлиқ пәрқләр бизгә нисбәтән шундақ, әмма аллаһқа нисбәтән һәммиси охшаштур. йаманлиқ йахшилиқтин айрилмайду, йаманлиқ болмай туруп, йаманлиқтин ваз кечиш мумкин әмәс. шундақла, купурлуқ болмай туруп дин болмайду؛ чүнки дин купурлуқтин ваз кечишни көрситиду. уларниң йаратқучиси бирдур. униң қаришичә,  йахшилиқтин қутулуш қулниң өзини мәвҗутлуқидин мәһрум қилиш арқилиқ әмәлгә ашиду. бирлик қулниң өзиниң ниспий мәвҗутлуқидин өтүшидур. аллаһниң һузурида икки «мән» йоқ. бу мәсилигә қарита у: «сән «мән» десәң, уму  «мән» дәйду. йа сән өлсәң йаки у өлсә, бу иккилик қалмайду. униң өлүши мумкин болмиғачқа, өлүш сениң ишиңдур» дәп, сопизмниң нишани болған «өлүштин илгири өлүш» пиринсипини тәкитләйду. мәвлананиң сөзигә қариғанда, қул <мәнлики>дин қутулуш арқилиқ һәқиқий ирадә әркинликигә еришиду. чүнки <мәнлики>дин қутулуп, мутләқ мәвҗутлуққа еришкән адәмниң ирадиси, мәвҗутлуқиға охшашла, аллаһта пани болиду. униң ирадиси вә таллиши аллаһниң ирадиси вә таллишидур. бу мәртибәдә қул җәбр һәққидиму, таллаш һәққидиму еғиз ачалайду. әмма, <мәнлики> дин қутулмай туруп, қилғанлирини аллаһқа бағлаш йаки нисбәт бериш йалғанчилиқтур.

пәқәт әқилгила әһмийәт бәргәнликлири үчүн, пәйласоплар билән уларниң тәсиригә учриған каламчиларни <кәмтүк> дәп қариған мәвлана, қийаслар билән йәкүнниң инсанни хаталаштуридиғанлиқини оттуриға қойди. униң қаришичә, дунйа ишлирида пайдилиқ болған әқилдә, маһийитидин елип ейтқанда, илаһий һәқиқәтләргә вә худаға йетишкә тосалғу болидиған әһваллар көрүлиду. мәниви сәпәр үчүн илаһий ишиқ (сөйгү) шәрт. әқил йетәрлик болмиған тәрәпләрниң бири ишиқ вә униңға алақидар әһваллардур. қуранда «аллаһ уларни йахши көриду, уларму аллаһни сөйиду» дейилиду. демәк, муһәббәтниң мәнбәси илаһийдур.

оғли султан вәләд мәвлананиң 1273-йили 12-айниң 17-күни аләмдин өткәнликини, дәпнә мурасимиға һәр хил дин вә мәзһәпләргә мәнсуп нурғун адәмниң қатнашқанлиқини, мусулманларниң уни муһәммәд әләйһиссаламниң нури вә сири дәп қарайдиғанлиқини؛ хиристийанларниң болса, уни өзлириниң исаси, йәһудийлар болса, уни өзлириниң мусаси, дәп қарайдиғанлиқини, униң билән сөһбәтлишишни давамлаштуруватқанлиқини ейтиду. чүнки у җиназиси бешида йиғлап, аһу-пәрйад қилмаслиқни вәсийәт қилған һәмдә вапат болған күнини «җәм болуш (вуслат)» күни дәп атиғачқа, вапат болған күни той кечиси дегән мәнидә «шәби әрус» аталған болуп, вапатиниң хатирә күнлириму мушу нам билән атилип кәлмәктә.

мәвлананиң өй-пикирлири һәққидә шәрқ вә ғәрбтә нурғун тәтқиқатлар елип берилди. мәснәви супизм тәпәккуриниң барлиқ мәзмунлирини өз ичигә алған болуп, ислам мәдәнийитиниң әң муһим әсәрлириниң бири һесаблиниду.

мәнбәләр:

1. Âsaf Hâlet Çelebi. (1940). Mevlâna Hayatı-Şahsiyeti. İstanbul 

2. https://islamansiklopedisi.org.tr/mevlana-celaleddin-i-rumi 3.

3. Mevlânâ. (1988). Mesnevî (trc. Veled İzbudak), İstanbul.

4. Sultan Veled. (1976). İbtidânâme (trc. Abdülbâki Gölpınarlı). Ankara.