капитанниң сайаһәт хатириси - истанбул (чубуклу _ хедив қәсири)

түркийә авази радийоси: түркийә деңиз бойлиридики сайаһитимизгә иштирак қилиш үчүн, сайаһәт кемииз «сәййаһ»қа кәлгәнликиңларни қарши алимиз. бизниң истанбулниң анадолу тәрипидики сайаһитимиз давамлашмақта. биз бүгүн истанбул боғузини бойлап илгириләп, чубуклу пиристаниға бериш җәрйанида, қирғақ бойлиридики бир дәврниң гуваһчиси болған нәпис сарайларниң йенидин өтимиз. бүгүнки мәнзилимиз пүтүн шану – шәвкитини сақлап қалған һалда заманимизғичә йетип кәлгән истанбулниң муһим мәдәнийәт мираслириниң бири болған хедив қәсири. мән, истанбул боғузиниң һәйвәтлик мәнзирисигә игә бу қәсирниң силәрни өзигә җәлп қиливалидиғанлиқиға ишинимән. әмди биз сайаһәт кемимиз «сәййаһ»ни чубуклу пиристаниға ләңгәрләп, хедив қәсиригә қарап йолға чиқайли.

*  *  *  *

қәсир йатақлиқ сарай йаки қәлә дегән мәнини билдүридиған болуп, османли империйәси дәвридә падишаһ шәһәр сиртида қисқа вақит турған кичик сарайларму «қәсир» дәп атилатти. биз бүгүн зийарәт қилидиған хедив қәсири булардин бир аз пәрқлиқ؛ чүнки у султанға әмәс, бәлки османли дәвридики валийларниң биригә тәәллуқ. хедив қәсрини османли империйәсиниң мисирдики әң ахирқи валийси йаситиду. хедив османли империйәсиниң мисир валийлириға бәргән унвани иди؛ шу вәҗидин бу қәсирму мәзкур исим билән аталған.

хедив қәсри бинакарлиқ алаһидилики вә өзгичә истанбул боғузи мәнзириси сәвәбидин кишиләрниң диққитини тартиду. бу хил әвәзәлликлири сәвәбидин униң даңқи йавропағичә йетип бариду. қәсир бир италийәлик бинакар тәрипидин истанбул боғузиниң әң егиз төпиликлириниң биригә османли бинакарлиқини әкс әттүридиған шәкилдә — ғәрбниң әйни чағдики әң даңлиқ бинакарлиқ услубида — селинған.

хедив қәсири селинған мәзгилидә истанбулдики әң чоң әтиргүл бағчисиға игә иди. бурунқидәк болмисиму, қәсир йәнила бағчиси билән кишиләрниң диққитини тартип кәлмәктә. әтийазда лалә, сумбуллар билән безилидиған бу бағчә, гүзәллики билән сайаһәтчиләргә һузур беғишлайду. бу гүзәл бағчидин өтүп, қәсиргә қәдәм басайли. кириш еғизида мәрмәр түврүкләр билән қоршалған, бойи өгзигичә созулған бир абидиви фонтан бар. бу йәрдин тамлири мәрмәр билән қапланған залға өтимиз. бу әйнәк ишик, түврүк вә алтун безәклири кишиниң диққитини тартидиған бир зал. бу йәрдиму мозайка билән қапланған түврүклири торусқа тегип туридиған һәйвәтлик бир чәшмә бар. хедив қәсири йорутушқа ток ишлитилгән тунҗи сарай һесаблиниду. бу бина аргенал нуво каһишлири, әйнәклири, асма чирағлири вә турусидики нәқишлири билән бир дәврниң һәйвитини намайан қилип бериду. хедив қәсириниң сәнәт әсири алаһидиликигә игә  есил безәк вә буйумлири кишигә музейни әслитиду вә уни бир чағларда бу йәрдә һөкүм сүргән  турмуш һәққидә ойлинишиқа қистайду.

  хедив қәсиридики кишиниң диққитини һәммидин бәк тартидиған бинакарлиқ елементи, бинаниң мунари. чүнки истанбулдики башқа қәсир - сарайларда мунар йоқ. әслидинла кишиниң диққитини тартидиған мунарниң, қизиқиш қозғайдиған йәнә бир алаһидилики бар. бу мунарниң ичидә истанбулниң тунҗи пар билән һәрикәтлинидиған лифити бар! өз дәвригә нисбәтән хелила һәшәмәтлик дәп қарилидиған бу лифит, һазирму мунарға чиқишта ишлитилиду. келиңлар, лефәт билән бир-бирләп мунарға чиқип, кишини һәйран қалдуридиған истанбул боғузи мәнзирисидин бәһрилинәйли.

хедив қәсири чубуклу бағчиси йаки хедив бағчиси дәп аталған дәрәхзарлиққа йасалған болуп, бағчиниң нәччә йүз йашлиқ чинар вә шахлири асманға тақишидиған терәклик мәнзириси һәқиқәтәнму гүзәл. бу йәрдә бирликтә сәйлә қилишқа қандақ қарайсиләр? чубукло бағчиси шәһәрниң қалаймиқанчилиқлиридин қутулмақчи болған истанбуллиқларниң даимлиқ қечиш нуқтилириниң бири... бир аздин кейин, мениң немә демәкчи болғанлиқимни силәрму чүшинип йетисиләр. бағчә бир қәдәр тик йантулуқта болсиму, дәрәхләр арисидин көрүнүп туридиған истанбул мәнзириси, һарғинлиқиңларни бирдәмдила унтулдуриду. униң үстигә, бағчида меңиватқанда, византийә дәвридин қалған су йоллири вә чәшмиләрниң қалдуқлирини учратқили болиду. византийәдин османлиғичә һәтта бүгүнгә қәдәр нәччә йүз йиллиқ тарихқа игә бу бағчә, тәбиәттин һузурлиниш вә сап һава елиш үчүн, әң йахши җай.

бүгүнки сайаһитимизни ахирлаштуридиған пәйт кәлди. сайаһәт кемимиз «сәййаһ» чубуклу пиристанида бизни күтмәктә. бирақ, униңдин бурун, пиристанниң бир аз нерисидики халил әтһәм сарийини екскурсийә қиливетәйли. деңиз қирғиқидики бу сарайни османли чоң вәзирлириниң бири вә түркийәниң тунҗи канчилиқ инженери ибраһим әтһәм паша тәрипидин салдурулғаникән. йеңи услуб билән килассик услуб бирләштүрүп йасалған бу йағач сарай, «ташпақа мәшқавули» намлиқ рәсими билән тонулған осман һәмдә бәй вә түрк музейчилиқ саһәсигә муһим төһпиләрни қошқан халил әтһәм бәй турған җайдур.