гиретсийәдики сайлам вә түрк аз санлиқлири
күнтәртип вә анализ (43)
гиретсийәдики сайлам вә түрк аз санлиқлири
күнтәртип вә анализ (43)
(җан аҗун)
«күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң ташқи сийасәт тәтқиқатчиси җан аҗун тәрипидин тәййарланған «гиретсийәдики сайлам вә түрк аз санлиқлири» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.
***** ** **** *** *** ****
гиретсийә хәлқи 25-ийунда бир ай ичидә иккинчи қетимлиқ сайлам үчүн беләт ташлашқа қатнашқан болиду. рай синаш нәтиҗилиригә асасланғанда, бу сайламда диндар йеңи демократийә партийәси (Nea Demokratia) алдинқи орунда турмақта вә бәлким бу қетим йалғуз һөкүмәт қуруп чиқалиғудәк көп санлиқ авазға еришәләйдиғандәк қилиду. гиретсийәдики сайламларда, күчәйтилгән ниспий сайлам түзүми йолға қойулған болғачқа бу әһвал диндар йеңи демократийә партийәси үчүн пайдилиқ болидиғанлиқи ениқ. буниң билән бирликтә 25-ийундики сайламларда, түрк аз санлиқлири дөләтниң ички сийасий талаш - тартишлириға суйиистемал обйекти қилинивалған әһвалда турмақта. түркләрниң аз санлиқ һәқ- һоқуқилирини һуҗум нишани қилған сөзләр һәқиқәтәнму җиддий әндишә йаратмақта.
гиретсийәдә 25-ийунда өткүзүлидиған иккинчи қетимлиқ сайламда, диндар йеңи демократийә партийәси күчәйтилгән ниспий сайлам түзүминиң йардими билән бу қетим йалғуз һакимийәт бешиға өтәләйдиған дәриҗидә көп санлиқ беләткә еришәләйдиғандәк қилиду. рәқиби болған сиризаға охшаш башқа партийәләр хелила арқида қалғандәк көрүнмәктә. 2023-йили майда өткүзүлгән сайламда, сириза партийәсиниң аваз нисбити төвәнләп кәткән болуп, йеңи демократийә партийәсиниң арқисида қалған иди. гретсийәниң барлиқ мәмурий районлирида, сириза биринчи орунға өткән бирдинбир район, гүмүлчинә вә шапчи қатарлиқ түркләр зич олтурақлашқан шәһәрләрни өз ичигә алидиған родоп райони болди.
шуңа, түркләр гиретсийәдә давамлишиватқан ички сийасий күрәштә һуҗум нишани қилинған вәзийәттә турмақта. болупму йеңи демократийә партийәси түркләр вә уларға йеқин намзатларни әйибләш арқилиқ рәқиб партиййәләрни һуҗум нишани қилмақта. баш министир вә һакимийәт бешидики йеңи демократийә партийәсиниң рәһбири кирйакос митсотакис түркийәниң гиретсийәдики омумий сайламға арилишивалғанлиқини илгири сүрүп, гүмүлчинәдики түркийә консулханисиниң асаслиқ өктичи сириза партийәсиниң теги түрк икки намзати үчүн сәпәрвәрлик қозғиғанлиқини илгири сүрмәктә. сириза партийәси рәһбири алекис чипрас болса, һакимийәттики партийә тәрипидин һуҗум нишани қилинған икки түрк парламент әзаси намзати һүсәйин зәйбәк билән өзгур фәрһатқа тизимликтә биринчи рәттин орун берип, митсотакисниң түрк аз санлиқлирини сайламда сүйиисйемал қиливатқанлиқини вә буниң наһайити хәтәрлик икәнликини билдүрмәктә.
йеңи демократийә партийәси 21- майдики сайламда %40 тин артуқ авазға еришти, әмма ғәрбий тракйа түрклири зич олтурақлашқан бирдинбир район болған родопта йеңи демократийә партийәси көп авазға еришәлмәй һәммәйләнниң диққитини тартқан иди. бу вәҗидин йеңи демократийә партийәси родоптики мәғлубийитиниң сәвәбчиси сүпитидә, сийриза партийәсини вә теги түрк парламент әзаси намзатлирини түркийә консулханисиниң қоллап қуввәтлигәнлики, дәп тәтүр тәшвиқ қилиш арқилиқ ғәрбий тракйадики түрк аз санлиқлирини һуҗум нишани қилмақта.
дәрвәқә, сийриза партийәсиниң ғәрбий тракйадики түрк аз санлиқлириға тутқан позитсийәси йеңи демократийә партийәси билән охшимайду. сийриза партийәси түрк аз санлиқлириниң мәсилилиригә бәкрәк көңүл бөлидиған түрк тәрәпдаридәк образни йаритишқа тиришип кәлмәктә.
гиретсийәдики түрк аз санлиқлири
түркийә билән гиретсийә оттурисида түзүлгән келишимләргә бинаән, ғәрбий тракйадики түрк нопуси икки дөләт оттурисидики мәҗбурий нопус алмаштуруш келишиминиң сиртида қалған иди. шуңа, һазир ғәрбий тракйада сани нәччә йүзмиңларға йетидиған мусулман түрк аз санлиқлири мәвҗут. ғәрбий тракйа җуғрапийәлик җәһәттин родоп, шанти вә мәрич вилайәтлирини өз ичигә алиду. 1923-йилдики лозан тинчлиқ шәртнамиси билән ғәрбий тракйадики түрк хәлқигә «аз санлиқ» салаһийити берилгән, әмма түркийә-гиретсийә мунасивәтлириниң мусаписигә параллел һалда, гиретсийә һөкүмити ғәрбий тракйа түрк аз санлиқлириниң «аз санлиқ милләт һәқ-һоқуқи» лирини еғир дәриҗидә айақ- асти қилмақта.
бу мәсилиләр, болупму маарип вә диний әркинлик саһәлиридә көрүлмәктә. гиретсийә һөкүмити «түрк аз санлиқлири» дегән аталғуниң лозан тинчлиқ шәртнамисигә киргүзүлмигәнликини илгири сүрүп, аз санлиқларниң миллий кимликини изаһлаш һоқуқини қобул қилмай кәлмәктә. әмәлийәттә лозан тинчлиқ шәртнамисидики «аз санлиқ милләтләрни қоғдаш» маддилирида «мусулман» аталғуси ишлитилгән болсиму, «түрк» дегән сөз ишлитилгән шәртнаминиң башқа маддилиридин вә йиғин архиплиридики байаннамиләрдин нопус алмаштуруш келишиминиң сиртида қалдурулған ғәрбий тракйадики аз санлиқларниң түрк икәнлики ениқ билинип туриду. йәнә келип, алдинқи сайламдикигә охшаш ғәрбий тракйа түрклири һәмишә ички сийасәттә муназирә вә күрәшниң сүйиистемал обйектиға айландурулмақта вә һуҗум нишани қилинмақта. гиретсийә сийасиәтчилири бу һәқтә техиму еһтийатчан болуши, түрк аз санлиқлириниң һәқ–һоқуқиға риайә қилиши вә дөләтниң ички сийасити үчүн сүйиистемал обйекти қилиштин узақ туруши лазим.
