капитанниң сайаһәт хатириси - самсундики амазонлар

түркийә авази радийоси: сайаһәт кемимиз «сәййаһ»ниң йолға чиқиш вақти кәлди, силәрму биз билән бирликтә сайаһәткә чиқишқа тәййарму? бир аздин кейин, йәлкәнлиримизни ечип, аққу мисали ләрзан һәрикәт қилип бүгүнки мәнзилимизгә йетип баримиз. бүгүн һава сәл булутлуқ болсиму, йамғур йоқ. мән пурсәттин пайдилинип, «сайаһәт хатирәм»ни ечип, бүгүнки мәнзилимизни дәрһал хатириливалай.

*  *  *  *

буниңдин илгири амазонлар һәққидә аңлап баққанмидиңлар? сораватқиним, амазон орманлиқи әмәс, җәңчи айаллар дегән нам билән тонулған амазонларни көздә тутуватимән. улар бир әпсаниви һекайиниң қәһриманлириму йаки реал һайатта йашап өткән айалларму?... кемимиз «сәййаһ»ниң бүгүнки мәнзили самсунниң тәрмә наһийәси. бәзи йазма мәнбәләр тәрмәни амазон айаллири йашиған җай дәп көрситиду.

қәдимки дәврләрдә амазонлар даим тилға елинатти. уларни һәм йазма мәнбәләрдә, һәм сәнәт әсәрлиридә учратқили болиду. қәдимки дәврниң мәшһур шаири гомер тунҗи қетим амазон һәққидә тохталған киши болуп, у «илйада»да амазон айаллирини «әрләр билән баравәр» дәп тәсвирләйду вә уларниң тройа урушиға қатнашқанлиқини йазиду. тарихниң атиси дәп атиливатқан һиродот амазон айаллириниң «әрләр қатиллири» дәп атилидиғанлиқини вә уларниң бүгүнки русийә чеграси ичидики дон дәрйаси әтрапида йашайдиған бир қәбилидин кәлгәнликини йазиду. әйни дәврдә йашиған җуғрапийә алими страбо әсәрлиридә амазон айаллирини тилға алиду. бәлким һәйран қелишиңлар мумкин, әмма қәдимки дәврниң даңлиқ мутәпәккури әплатонму амазон айаллири һәққидә тохтилиду. у өзиниң «дөләт» намлиқ мәшһур әсиридә, қара деңиз әтрапида әрләргә охшашла ат минидиған, оқ атидиған вә башқа қоралларни ишлитидиған сансизлиған айалларниң барлиқини йазиду. көпинчә һалларда әпсаниви һекайиләрдә тилға елинған болғачқа, уларға гуман билән муамилә қилиниду, амазон айаллириниң хийалий һекайә йаки һәқиқий әһвал икәнлики тоғрисидики дәталашлар әсиәрләр бойичә ениқсизлиқини давамлаштуриду.

*  *  *  *

һазир биз самсунниң әң шәрқий четидики тәрмә наһийәсигә қарап кетиватимиз. тәрмәниң тарихи қәдимки дәврләргә тутишиду. тәрмә анадолудики қәдимки мәдәнийәтләрниң бири болған һититлар тәрипидин қурулған болуп, улардин кейин, медлар, парслар, фригйанлар, римлар, византийәликләр, ахирида түркләрниң һөкүмранлиқиға өтиду.

тәрмә болса, амазон айаллириниң йурти дәп қарилиду. мән йуқирида тилға елип өткән һиродот вә страбому өз әсәрлиридә амазон айаллириниң термодонни, башқичә ейтқанда, бүгүнки тәрмә еқини бойида бир шәһәр қурғанлиқини байан қилиду. һәтта, бәзи мәнбәләрдә, тәрмә еқиниға йеқин йәрдики тағниң исми «амазон теғи» дәп атилиду.

анаәркил турмуш кәчүргән бу җәңчи айалларниң әмәлийәттә йашиған йаки йашимиғанлиқи узун йиллар бойичә тәтқиқатчиларниң издиниш темиси болиду. 1994- йили америкалиқ археолог доктор җ. д. кимбал қазақистандики қезип тәкшүрүш җәрйанида, наһайити һәйран қаларлиқ адәттин ташқири бир қәбрини учритиду؛ қәбридин 30-40 йашлардики нурғун айалларниң искилитлири чиқиду. қезиш җәрйанида, бир қисим айалларниң ат миниватқандәк һаләттә дәпнә қилинғанлиқи, уларниң көпинчисиниң оқ йаки қиличқа охшаш қораллар билән йариланғанлиқи, оқлири вә 90 сантиметирдин узун қиличлири билән бирликтә дәпнә қилинғанларниңму барлиқи ениқлиниду. буни көргән археолог кимбал җәңчи амазон айаллири ривайәтлирини әсләйду. у қәбридики айал искилитлардин вә бу районда йашайдиған көчмән айал қазақ түрклиридин әвришкә алиду. әвришкиләрниң DNA селиштуруш нәтиҗиси %99.9 охшаш чиқиду!

2019- йили русийә археологийә институти тәтқиқатчилири русийәниң ғәрбидә йәнә бир қәбрини тапиду. искит айал җәңчилириниң қәбриси амазонлар дәп аталған җәңчи айалларниң һәқиқәтән йашиғанлиқиниң йәнә бир испатини оттуриға қойиду. шундақ қилип, қәдимки грекләрниң оттура асийадики бу айаллардин илһам алғанлиқи, амазонларниң тоқулма әмәслики оттуриға чиқиду.

әмма, амазонларниң самсунниң тәрмә наһийәсидә йашиған йаки йашимиғанлиқи техи ениқ испатланмиди. бу бәлким районда тәпсилий архологийәлик тәтқиқатларниң елип берилмиғанлиқидин болушиму мумкин. бәлким йеқин кәлгүсидә амазонларниң тәрмәдә йашиғанлиқи ашкарилинишиму мумкин. чүнки ривайәтләр һәқиқәтни дәл әкс әттүрмисиму, өзидә һәқиқәтниң мәлум бир қисмини муҗәссәм қилған болиду. шу вәҗидин у тарих илми пайдилинидиған мәнбәләрниң бири һесаблиниду. башқичә ейтқанда, илим- пән бизгә әпсаниләргә сәл қаримаслиқимиз керәкликини әскәртиду.

келиңлар, әмди һәммимиз бирликтә тәрмәдики амазон кәнтини зийарәт қилип, момдин йасалған амазон айали һәйкәллирини, өңкүр услубида селинған өйләрни вә улар ишләткән уруш қораллирини көрүп бақайли.

бүгүн амазонларниң әпсанә йаки һәқиқәтлики тоғрисида узун тохтилип кетип, тәрмәдики башқа җайларни көрүшкә вақтимиз қалмиди. бүгүнки сәйлимизни амисос төпилики, хилмухил қушлар макани — ақгөл вә симәнит көллирини әслигән һалда ахирлаштурайли.