капитанниң сайаһәт хатириси _ трабзон (2)

түркийә авази радийоси: «капитанниң сайаһәт хатириси» намлиқ сәһипимизгә хуш кәпсиләр. биз қарадеңиз районини — самсондин қалсила иккинчи чоң шәһәр трабзонни сәйлә қилишни давамлаштуримиз. сөзини унтуп қалдимикин, дәп ойлап қалмаңлар, өткән һәптә мумкин болмиди, әмма бүгүн силәрни трабзонниң тарихий бәдәстанини сайаһәт қилдуруп, қәһвә билән меһман қилимән.

бәдәстәнләр османли империйәси дәвридә барлиққа кәлгән бир хил қурулуш шәкли болуп, гүмбәзлик өгзиси билән тик төт булуңлуқ бинакарлиқ қурулмиси уларниң әң рошән алаһидилики һесаблиниду. сиз истанбулға берип бақмиған болсиңизму, чоқум капали чарши (үсти йепиқ часа - базар) һәққидә аңлиған болушиңиз мумкин. әмәлийәттә бу бәдәстәнләрму  капали чаршиларға охшайдиған җайлардур. алдиңлардики бу бина трабзон бәдәстәни болуп, шәһәрниң әң қәдимки сода қурулмисидур. бу базар қәдимки дәврләрдә қиммәтлик буйумлар сетилидиған җай иди. бүгүнки күндә болса, йәрлик сайаһәт буйумлирини тапқили болидиған җай. келиңлар бәдәстәнниң иккинчи қәвитигә чиқайли-дә, силәргә бәргән вәдәмни орундивалай. мис қәһвә чәйникидә төвән отта узун дәмләнгән көпүклүк түрк қәһвәсини шекәрсиз, оттура һал шекәрлик йаки шекәрлик ичәмсиләр? қәһвә билән бирликтә, түркийәгә хас татлиқ - түрүмләрдин лоқумму кәлтүрүлиду.

*  *  *  *

қәһвәлиримизни ичип болғаникәнмиз, трабзон сайаһитимизни гүлбаһар хатон җамәсини екскурсийә қилиш билән башлайли. бу җамәни османли султани йавуз султан сәлим анисиға беғишлап салдурғанған болуп, әйни чағда намратларға вә мәдрисләрниң оқуғучилириға тамақ тарқитидиған хәйр- сахавәт орни сүпитидә бир имарәтханә, өз дәвриниң тәлим – тәрбийә оргини болған мәдрисә, мәқбәрә вә мунча қатарлиқларни өз ичигә алидиған шәкилдә лайиһәләнгәникән. бүгүнки күндә униң пәқәт җамә вә мәқбәрә қисмила мәвҗутлуқини давамлаштурмақта.

бу трабзонниң һазирму актип мәшғулат елип бериватқан әң қәдимки черкави ‒ санта марийа. уни османли падишаһлиридин султан абдулмәҗид чәт әлликләр үчүн салдурғаникән. бу йәрдин алдимизда көрүнүп турған тар вә егиз йолға қарап маңсақ, трабзонниң узунға созулған тарихини әкс әттүрүп беридиған йәнә бир бина  —  қизлар монастири алдимизға чиқиду.  бу монастирниң «худа қоғдайдиған җай» дегән мәнини билдүридиған йәнә бир исмиму бар. бу муһапизәт тамлириниң ичидики қоғдилидиған орун. наһайити кәң җайға селинған өзгичә бинакарлиқ услубиға игә қизлар монастириниң кайа черкави вә қоңғурақ мунари кишини һәйран қалдуриду. монастир черкавиниң тамлирида һәзрити исаниң һайати тәсвирләнгән кәм учрайдиған там рәсимлири бар.

хиристийан динида монастирлар алаһидә орунға игә. әмма трабзондики сүмәла монастириниң орни пүтүнләй охшимайду! бу йәр хиристийан дининиң муһим мәркәзлириниң бири дәп қарилиду. бу монастирда мөҗизә көрсәткән дәп етиқад қилинидиған бир синбәлгә болғачқа, муқәддәс дәп қарилиду. «қара мадонна» дәпму атилидиған һәзирити мәрйәм синбәлгисигә кесәлләрни сақайтиду, ачарчилиқ вә һәр хил аваричилиқларни бир тәрәп қилиду, дәп етиқад қилинатти. рим- пиравославийә монастири — сүмәла, раһибларни тәрбийәләш мәктипи болғачқа, райондики әң муһим монастир дәп қарилатти. бүгүнки күндә деңиз йүзидин 1150 метир егизликтики тик қийалиқларға ойуп йасалған сүмәла монастири көргүчиләрни һәйран қалдуриду. келиңлар һәммимиз бирликтә б д т пән, маарип, мәдәнийәт тәшкилати - йунескониң дунйа мәдәнийәт мираслири мувәққәт тизимликидики бу һәйвәтлик қурулушни көрүп чиқайли. буниң кишини бир аз тәрлитидиған мушәққәтлик зийарәт болидиғанлиқини чоқум алдин ейтип қойай. чүнки биз 300 метирлиқ узунлуқтики бир пәләмпәйдин чиқимиз. қени дәрһал пәләмпәйдин чиқишни башлайли.

бир аз мушәққәт чәккән болсақму наһайәт пәләмпәйләрни бесип өтүп, монастирниң һойлисиға чиқивалдуқ. монастирниң чоң - кичиклики вә һәйвити бу йәрдин техиму йахши намайан болиду. сүмәла монастири өңкүргә ойуп йасалған черкав, қаравулхана, раһиб вә оқуғучилар йатақлири, меһманхана вә кутупханидин ибарәт 72 йатақтин тәркиб тапиду. монастирниң оттурисида бир булақ бар. бу булақниң сүйи әсирләрдин буйан үзлүксиз ақмақта. етиқадчилири булақ сүйини шипалиқ муқәддәс су дәп қарайду.

сүмәла монастириниң бинакарлиқиға охшашла там рәсимлириму кишиниң диққитини тартиду. бу рәсимләр аз сандики кишиләр оқуш – йезишни билидиған бир дәврдә, аммиға инҗилни чүшәндүрүш үчүн сизилғаниди. монастир вә униңға қошна черкавниң ички вә ташқи тамлири там рәсимлири билән қапланған болуп, бу рәңдар рәсимләрдә, дунйаниң йаритилиши, инҗилдики көрүнүшләр, бәзи мөҗизиләр, һәзрити мәрйәм вә иса  әләйһиссаламниң һайатиға даир бәзи ишлар тәсвирләнгән. вақит уларни хоритивәткән болсиму, һазирғичә сақлинип қалған қисми, униң бир чағларда қанчилик көркәм бир җай икәнликини испатлап бериду.

*  *  *  *

вақтимиз тошти, әмма трабзондики зийарәт қилидиған җайлар ахирлашмиди. йеңи бир йөнилиштә, йәнә бир қирғақ шәһиридә көрүшкичә аман қелиңлар.