капитанниң сайаһәт хатириси _ трабзон (1)

түркийә авази радийоси: «капитанниң сайаһәт хатириси» намлиқ сәһипимизгә хуш кәпсиләр. биз қара деңиз қирғиқини бойлап алға илгириләшни давамлаштуримиз. һава иллиқ, деңиз тинч… йирақтин көрүнүп туруватқан җай, қара деңиз райониниң иккинчи чоң шәһири трабзон. у рим, византийә вә османли дәвридә өлкә мәркизи болған бир қәдим шәһәр. бүгүн биз кемимизни трабзон портида тохтитип қойуп, тарихи наһайити қәдимки дәврләргә тутишидиған бу шәһәрни сайаһәт қилишни башлаймиз.

*  *  *  *

трабзон портиға йеқинлишишқа башлидуқ. бу порт шәрқий қара деңиз райониниң әң чоң, түркийәниң әң муһим импорт-екиспорт портлириниң бири. трабзон қәдимдин тартипла бу районниң муһим сода мәркәзлириниң биригә айлиниду. әйни вақиттики аддий қораллар вә ишләпчиқирилған таварларни алмаштуруш адити вақитниң өтүшигә әгишип, орнини техиму илғар сода паалийәтлиригә бошитип бериду. мәсилән, урартилиқлар трабзон портидин пайдилинип, әгә деңизи вә ақдеңиз дөләтлиригә қорал - йарағ, шундақла бир қисим маллирини тошуйду. шундақ қилип, бу порттин һәрбий ишлардиму пайдилиниш башлиниду. қара деңизниң минерал мадда записи мол болғачқа, трабзон порти бу минераллар тошулидиған асаслиқ мәркәзгә айлиниду. силәр көрүватқан бу порт әнә шундақ муһим тарихқа игә. әлвәттә, силәр һазир көрүватқан бу порт қәдимки дәврләрдә ишлитилгән порт әмәс, у порт бир аз ички тәрәптә болуп, бир аздин кейин шәһәрни сайаһәт қилишқа башлиғанда, у қәдимки портни бирликтә көримиз. келиңлар, «сәййаһ» намлиқ кемимизни ләңгәрләп, қуруқлуққа қәдәм басайли...

*  *  *  *

биз трабзон сайаһитимизни қәдимки порт харабисидин башлимаймиз. трабзонниң ортаһисар мәһәллисидики қезиш – тәкшүрүшләр җәрйанида, өтмүши рим империйисигә тутишидиған қәдимки хадирийан портиниң қалдуқлири байқалди؛ униң лай тамлири билән абидиви дәрвазисиниң парчилири қезивелинди. археологлар портниң асаслиқ еғизини йәнила йәр астида дәп қаримақта вә бу портни районниң һәтта дунйаниң әң чоң портлириниң бири икәнликини илгири сүрмәктә.

порт харабилики тепилған ортаһисар әмәлийәттә трабзон қәләсиниң бир қисми һесаблиниду. шундақ, алдиңлардики бу қурулма трабзон қәләси болуп, деңиз йүзидин башлап қәдәммуқәдәм өрлигән бу қәләниң тунҗи қетим миладидин төт йүз йил илгири йасалғанлиқи оттуриға қойулмақта. у кейинки дәврләрдә, техиму ениқрақ қилип ейтқанда, фатиһ султан мәһмәт дәвридә қайта йасилиду. бүгүнгә қәдәр сақлинип қалған қәлә, трабзонниң символ характерлик қурулушлириниң бири һесаблиниду.

әмди трабзон шәһәр мәркизигә берип, анадолудики үч айасофийаниң бири  болған трабзон айасофийасини зийарәт қилайли. трабзон айасофийаси кейинки дәвр везантийә черкавлириниң әң йахши мисали дәп қарилиду. бинаниң бинакарлиқ сәнитидә грузийә тәсири үстүнлүкни игиләйду. униң чәмбирәккә охшап кетидиған көп қирлиқ елементлири, мол безәклири вә там рәсимлири кишиниң диққитини тартиду, башқа һечқандақ везантийә черкавида тепилмайдиған қоңғурақ мунари уни башқилардин пәрқләндүруп туриду. униң сиртқи қапартма нәқишлиридә инсанниң йаритилиши, адәм әләйһиссаламниң алмини һәвва анидин елиши, җәннәткә символ қилинған дәрәхләр вә инҗилдики нурғун көрүнүшләр тәсвирләнгән болуп, қурулушниң ичидиму инҗилдики мәзмунлар тәсвирләнгән кишини һәйран қалдуридиған там рәсимлири бар. черкав сүпитидә селинған трабзон айасофийаси, фатиһ султан мәһмәт шәһәрни бойсундурғандин кейин җамәгә өзгәртилгән. биринчи дунйа уруши мәзгилидә амбар вә дохтурхана қилип ишлитилгән. 1964- йилиға кәлгәндә музейға айландурулған. 2013 - йили әслигә кәлтүрүлгәндин кейин, қайтидин җамәгә өзгәртилгән.

әмди бу сеһрий күчкә игә қурулуштин айрилип, шәһәрниң йәнә бир муһим йеригә барайли. қариғай дәрәхлири билән қоршалған бу бина — ататүрк сарийи. түркийә җумһурийитиниң қурғучиси мустапа камал ататүрк җумһурийәт елан қилинғандин кейин трабзонға кәлгәндә, бу йәрдә турғаниди. бу бинада йавропа бинакарлиқ сәнитиниң тәсири бар. бу сарайда ататүрк ишләткән нәрсә - керәкләр, рәсимләр вә униң дөләт сайаһити җәрйанида тартилған фото - сүрәтлири көргәзмә қилинмақта. түрк миллитиниң қәлбидә тәсвирлигүсиз орунға игә болған ататүрк арам алған орундуқ вә диванларни, униң ишханиси вә йатақ өйини көрүш үчүн,  нурғунлиған зийарәтчиләр бу йәргә келиду. ататүрк сарийиға йәнә өз дәвригә нисбәтән хелила илғар су вә иссиниш әслиһәлири орунлаштурулған болуп, алаһидә көңүл қойуп лайиһәләнгән гүл – чечәклик бағчиси вә бағчиға айлинип чүшидиған пәләмпәйләр кишиниң диққитини тартиду.

*  *  *  *

трабзонниң тәбиити, тарихи вә мәдәнийитиниң зийарәтчилиригә тәқдим қилидиған нурғун нәрсилири бар. биз бүгүн шәһәрниң пәқәт азғина қисмини қисқина айлинип чиқалидуқ. биз техи қол –  һүнәрвәнчилики кишини һәйран қалдуридиған мис буйумлар сетилидиған мискәрләр базирини, алаһидә техника билән алтун - күмүштин йасалған зибузиннәт буйумлирини көрәлмидуқ. тарихий трабзон бәдәстәнидә бирәр йутум түрк қәһвәси ичәлмидуқ؛ чүнки вақтимиз йәтмиди... алдимиздики һәптә у бәдәстәндә қәһвәмизни йутумлиғандин кейин, трабзонни сәйлә қилишни давамлаштуримиз.