كاپىتاننىڭ ساياھەت خاتىرىسى - ئارتۋىن (1)...

تۈركىيە ئاۋازى رادىيوسى: قارادېڭىزدا بەزى كۈنلەردە ھاۋارايى تۇيۇقسىزلا ئۆزگىرىپ قالىدۇ. ھاۋارايىنىڭ ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ، دېڭىزدىمۇ ئۆزگىرىش بولىدۇ. ئالدى بىلەن شامال چىقىدۇ، ئاندىن ئاسمان تۇيۇقسىزلا بۇلۇتلار بىلەن قاپلىنىدۇ-دە، دېڭىز دولقۇنلىنىشقا باشلايدۇ. لېكىن ئەنسىرىمەڭلار، بۈگۈن ئۇنداق كۈنلەردىن بىرى ئەمەس. چۈنكى بىزنىڭ كېمىمىز «سەيياھ» ھاۋارايى ياخشى بولغاندىلا دېڭىز سەپىرىگە چىقىدۇ. بۈگۈن ھاۋا ئوچۇق، دېڭىز تىنچ. سەيياھتىكى ئورنۇڭلارنى ئېلىپ، بۇ سەپەردە بىزنى يالغۇز قويمىغانلىقىڭلار ئۈچۈن رەھمەت. يولىمىز ئارتۋىن بولۇپ، ئاتلىنىشقا تەييارمىز.

*  *  *  *

ئارتۋىن قاراپ مېڭىۋاتقان جەرياندا سىلەرگە قىسقىچە ئۇچۇر بېرىپ ئۆتەي... قارادېڭىز قىرغاقلىرى تۈركىيەنىڭ جەنۇبى ۋە غەربى قىسىملىرىغا پۈتۈنلەي ئوخشىمايدۇ. بۇ رايون ياپيېشىل يايلاقلار، چوققىلىرى قارلار بىلەن قاپلانغان ئېگىز تاغلار، كۆللەر، ئۆستەڭلەر... قىسقىسى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان تەبىئىي گۈزەللىكلەرگە ئىگە.

ئارتۋىن قارادېڭىز رايونىنىڭ شەرقىي قىسمىغا، تېخىمۇ ئېنېقراق قىلىپ ئېيتقاندا، تۈركىيەنىڭ گىرۇزىيە چېگراسىغا جايلاشقان بولۇپ، جۇغراپىيەلىك ئورنى سەۋەبىدىن تارىختا گىرۇزىيە خانلىقلىرىدىن تارتىپ ئوسمانلى ئىمپېرىيەسى، ھەتتا تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىگىچە بولغان نۇرغۇن دۆلەتلەرگە ساھىبخانلىق قىلىدۇ. ھەر قايسى مىللەت ۋە دۆلەتلەر ئارتۋىننىڭ يۈزلەرچە، مىڭلارچە يىللىق ئۆتمۈشىدە ئوخشىمىغان ئىزلارنى قالدۇرىدۇ.

شۇنداق، بىز ھازىر قىرغاققا يېقىنلىشىۋاتىمىز. ئارتۋىن سەپىرىمىزنى قەيەردىن باشلايلى؟ سىلەر يايلاقلارنى تاماشا قىلىشنى خالامسىلەر ياكى تارىخىي ماكانلارنىمۇ؟ ۋە ياكى شەھەرنىڭ مەدەنىيەت بايلىقلىرىغا نەزەر ئاغدۇرۇشنى خالامسىلەر؟ بۇنىڭغا قارار قىلىشمۇ، قىسقىلا ۋاقىت ئىچىدە ئارتۋىننى زىيارەت قىلىشمۇ قىيىن. كېلىڭلار، ئالدى بىلەن لەڭگەر تاشلاپ قىرغاققا چىقايلى، ئاندىن مەن سىلەر ئۈچۈن ئالاھىدە پىلانلىغان ئارتۋىن ساياھىتىمىزنى باشلايلى.

*  *  *  *

تۇنجى بېكىتىمىز ھەيۋەتلىك مەنزىرىسى كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدىغان ئارتۋىن قەلئەسى. قەلئە چورۇھ دەرياسىغا قاراپ تۇرىدىغان تىك يانتۇلۇققا ياسالغان بولۇپ، گىرۇزىيە پادىشاھلىقى دەۋرىدە «لىۋانا» دەپ ئاتىلاتتى. قەلئە تاملىرىنىڭ ئىچىدە قۇدۇق ۋە چېركاۋ قالدۇقلىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ. ئىككىنچى بېكىتىمىز گىرۇزىيە ئەدەبىياتىدىكى نۇرغۇن ئەسەرلەردە تىلغا ئېلىنغان بارھال موناستىرى ياكى بارخال چېركاۋى؛ بۇ ئارتۋىندىكى مۇستەھكەم ھالىتىنى ساقلاپ قالغان قەلئەلەرنىڭ بىرى بولۇپ، تاملىرىدىكى بېزەكلەر كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ. قەلئە تاملىرىدا توقۇلمىلار، تۈگۈنلەر، ئۆسۈملۈكلەر، ھايۋاناتلار ۋە پەرىشتىلەرنىڭ رەسىملىرى چۈشۈرۈلگەن تاش ئويمىچىلىقىنىڭ ھەيران قالارلىق ئۈلگىلىرىنى كۆرەلەيسىلەر.

ئارتۋىندىكى تاش ئويمىچىلىقى ۋە بىناكارلىقى بىلەن دىققەتنى تارتىدىغان يەنە بىر موناستىر، ئىشھانى موناستىرى بولۇپ، تارىخى ۋە بىناكارلىق ئالاھىدىلىكى سەۋەبىدىن، قوغدىلىدىغان كۆچمەس مەدەنىيەت مۈلكى سۈپىتىدە تىزىمغا ئېلىنغان. باشقىچە ئېيتقاندا، رەسمىي ئىجازەت ئالماي تۇرۇپ، بىناغا ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈش مۇمكىن ئەمەس.

موناستىرلار ئارتۋىننىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيەت قۇرۇلمىسىدا مۇھىم ئورۇنغا ئىگە. شۇڭلاشقا مەن چوقۇم كۆرۈشۈڭلار كېرەك بولغان بىر قانچە موناستىر ھەققىدە ئۇچۇر بېرىپ ئۆتىمەن. ئارتۋىن ۋە ئەتراپىدا تا ھازىرغىچە ساقلىنىپ قالغان ئەڭ چوڭ چېركاۋ — تەكقەلئە موناستىرى زىيارەت قىلىشقا تېگىشلىك جايلارنىڭ بىرى. تەكقەلئە موناستىرى «تۆت چېركاۋ» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئوتتۇرا ئەسىردىن قالغان دولسىكانا موناستىرى بولسا، يېرىم ئايلانما شەكىللىك كۆرۈنۈشى بىلەن كىشىنى ھەيران قالدۇرىدۇ. بۇ موناستىر ئەينى دەۋردىكى داڭلىق بىناكارلارنىڭ بىرىگە ئالاھىدە بۇيرۇتما قىلىپ ياساتقۇزۇلغان بولۇپ، ئىنچىكە ئىشلەنگەن تاش ئويمىچىلىقى دىققەتنى تارتىدۇ. پورتا موناستىرى بولسا، ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئىجتىمائىي تۇرمۇش ھەققىدە ئىنتايىن مۇھىم يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلەيدۇ. گەرچە پورتا موناستىرى تا ھازىرغىچە مۇكەممەل شەكىلدە ساقلىنىپ قالالمىغان بولسىمۇ، ئەمما خارابىلىكىگە قاراپ، ئۇنىڭ خېلىلا ھەيۋەتلىك بىر قۇرۇلۇش ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. تىك يەرگە سېلىنغان پارەھى موناستىرى بولسا، رايوننىڭ دىنىي زاتلىرى ئېتىكاپ قىلىدىغان مۇھىم گىرۇزىيە — پراۋۇسلاۋىيە موناستىرى ھېسابلىنىدۇ.

ئەگەر بەك چارچاپ كەتمىگەن بولساڭلار، سىلەرگە يەنە بىر خىلۋەتگاھنى ئېسكۇرسىيە قىلدۇرىمەن. ئارتۋىننىڭ ئاجايىپ گۈزەل مەنزىرىلىك جايلىرىنى بېسىپ ئۆتۈپ بارىدىغان يېرىمىز تامارا ئودالىرى (ياتاقلىرى، ئۆيلىرى) بولۇپ، چېركاۋ ۋە تاشقا ئويۇلغان ئۆيلەردىن تەركىب تاپىدۇ. گىرۇزىيە خانىشى تامارانىڭ ئىسمى بىلەن ئاتالغان بۇ ئۆيلەر — ياتاقلارنىڭ خىرىستىيان دىنىي زاتلىرىنىڭ خىلۋەتگاھى ئىكەنلىكى مەلۇم.

موناستىرلىرىدىن باشقا، ئارتۋىندىكى چېركاۋلارمۇ كىشىلەرنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ. جەنەۋىزلىكلەر دەۋرىدىن تىبەتى چېركاۋى، ئىسا ئەلەيھىسسالام ۋە ئۇنىڭ ئەلچىلىرى (ھاۋارىلىرى)نى تەسۋىرلەيدىغان رەسىملىرى، قاپارتما نەقىشلىرى ۋە زىبۇزىننەتلىرى بىلەن ئالاھىدە گەۋدىلىنىدۇ.

تەبىئەت ۋە تارىختىن ھۇزۇرلىنىشنى خالايدىغانلار ئۈچۈن ئارتۋىن چوقۇم كۆرۈشكە تېگىشلىك جاي. بۈگۈن مەن سىلەرگە پەقەت پۇقراۋىي بىناكارلىق قۇرۇلۇشلىرىنىڭ بەزى ئۈلگىلىرى ھەققىدە سۆزلەپ بېرەلىدىم. سەھىپىمىزنىڭ يەنە بىر قېتىملىق سانىدا، ئېگىزلىكلىرى، دۆلەت باغچىلىرى ۋە ئۆستەڭلىرى ھەققىدە مەلۇمات بېرىپ ئۆتىمەن، سىلەرنى ئارتۋىننىڭ تەبىئىي گۈزەللىكلىرى بىلەن تونۇشتۇرىمەن. ھازىر دېڭىز سەپىرىمىزنى داۋاملاشتۇرۇش ۋاقتى يېتىپ كەلدى. كېلەر ھەپتە كۆرۈشكىچە ئامان بولۇڭلار.