2023 - йилида түркийәни күтүватқан чоң хирислар

2023 - йилида түркийәни күтүватқан чоң хирислар

күнтәртип вә анализ (17)

(җан аҗун)

«күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң ташқи сийасәт тәтқиқатчиси җан аҗун тәрипидин тәййарланған «2023 - йилида түркийәни күтүватқан чоң хирислар» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.

***** ** **** *** *** ****

түркийә интайин мүәккәп бир җуғрапийәдә чоң дөләт болуш күришини давамлаштурмақта. әтрапи гойа атәш чәмбири билән оралғанниң үстигә, бир тәрәптин русийә-украина уруши давамлишиватқан болса, йәнә бир тәрәптин сүрийәдики ички уруш вә дөләт һакимийитиниң йимирилиши, террорлуқ вә панаһланғучилар мәсилиси техиму бәк түркийәни қистимақта. ирақта техичә муқимлиқ орнитилғини йоқ, иранда иҗтимаий вәқәләр, намайиш вә тоқунушлар давамлашмақта. кавказдики җиддийчилик, қарабағ уруши вә гиретсийә мәсилиси қарап турмақта. 2022 – йили түркийә үчүн зор хирислар мәйданға кәлгән йил болди. әмма, улар асасий җәһәттин биртәрәп қилинди. әмдиликтә 2023 - йил алдимизда турупту. йәнә зор тәһдитләр вә өз нөвитидә йәнә йахши пурсәтләрму күтүп турмақта.

җуғрапийә бир тәқдирдур.түркийәниң тәқдири йавропа билән асийаниң кесишиш еғизидики оттура шәрқ билән өзара гирәлишип кәткән җуғрапийәлик орунға җайлашқанлиқидур. «дунйаниң қәлбгаһи» десәкму болидиған бу район йәршари енергийә мәнбәлириниң мәркизи, шундақла йавропа билән асийа оттурисидики көврүк. бу җуғрапийә тәбиий һалда йәр шари күч синишишиниң мәркизи, чоң дөләтләр районлуқ күчләр вә дөләт сиртидики актийорлар билән вакаләт уруши қиливатқан җай. болупму 11 - сентәбир һуҗумидин кейин, американиң афғанистан вә ирақни ишғал қилиши, районниң динамиклирини пүтүнләй астин - үстүн қиливәткән вәзийәттә турмақта. әрәб баһариниң тәсири һелиһәмму һес қилинмақта. қисқиси, бу район  даеш вә п к к қатарлиқ террорлуқ тәшкилатлири пәйда болған вә озуқланған муқимсиз бир ойманлиқтур. түркийә бу барлиқ өзгиришчан амилларға қарши күрәш қилмақта.  әмдиликтә русийә-украина уруши барлиққа кәлтүргән геполитикилиқ тәсирләргиму көкрәк кермәй болмайду.  

шундақ, 2023 - йилиға нисбәтән асаслиқ бәлгилигүчи амил әлвәттә русийә-украина уруши болушни давамлаштуриду. урушниң узунға созулидиғанлиқи мәлум вә көрситидиған тәсири интайин чоң болиду. йәр шари енергийә тәминатида русийәгә йүргүзүлгән ембарголар асасидики  чәклимиләр давамлашмақта. йемәклик вә башқа бир қисим таварлардиму мушуниңға охшаш қийинчилиқлар бар. қиш айлириниң өтүшигә әгишип, урушниң кәскинлишишиниму мөлчәрлигили болиду. әлвәттә бу әһвал кавказ районидин оттура асийағичә вә оттура шәрққичә болған нурғун район характерлик күч тәңпуңлуқиға еғир тәсир көрситиду. түркийәгә нисбәтән зор пурсәт вә тәһдитләрни өз ичигә алған бир җәрйан алдимизда турупту. ахирида түркийә «3 – йол» дәп тәрипләнгән орнини 2023 - йилидиму сақлап қалиду, лекин  ғәрб тәрәпниң техиму көп ембарго бесимиға учрайдиғанлиқи ениқ. шундақтиму түркийә украина - русийә оттурисидики тәңпуңлуқ орнатқучи салаһийитини сақлап қелиш арқилиқ болупму йәр шари енергийә вә йемәклик билән тәминләш җәһәттә муһим орунда турушни давамлаштуриду. русийә күч бошлуқи йаритидиған йеқин әтраптики районлардиму түркийә муһим һәрикәтләрни вә қәдәмләрни ташлиши мумкин. қарабағ мәсилиси, зангезор каридори, түркмәнистан газиниң каспий деңизи арқилиқ түркийәгә бағлиниши, сүрийәдики п к к/й п г ға қарши ташлинидиған қәдәмләр бәзи еһтималлиқи йуқири мәсилиләр сүпитидә алдимизда турмақта.

түркийә әлвәттә русийә-украина урушидин башқа йәнә, сүрийә вә ирақни асас қилған хирисларғиму дуч келиду. бу икки дөләтниң земин пүтүнлүки түркийәгә үчүн интайин муһим. түркийәниң русийә вә бәшшар әсәд һакимийити оттурисида үч тәрәплик музакирә башлишиму мумкин. әмма, сүрийә һакимийити техичә түркийәниң тәлипини қандурушни халимайдиғандәк көрүнмәктә. шуңа, түркийә өз алдиға мустәқил һәрбий һәрикәтни давамлаштурушқа мәҗбур болушиму мумкин. ирақта болса, 2023 - йили толиму ениқсиз болидиғандәк қилиду. иранниң күнсери күчийиватқан тәсири вә ирақта әвҗ еливатқан милләтчиликиниң тоқунуш йаритиш йошурун күчи мәвҗут. п к к/ й п г ниң һәр икки дөләттики муқимсизлиқлардин пайдилиниш урунушиму бар. бу арқа көрүнүшләр нуқтисидин 2023 – йили бойичә террорлуққа қарши күрәшниң әң муһим күнтәртип болидиғанлиқи ениқ.

йиғип ейтқанда, 2023 - йили түркийәгә нисбәтән оттура шәрқтиики нормаллишиш мусаписи техиму күчийидиған бир йил болиду. болупму әрәб бирләшмә хәлипилики, исраилийә шундақла сәуди әрәбистан билән башланған вә давамлишиватқан бу нормаллишиш мусаписи, мисир биләнму давамлишиду. оттура шәрқтики барлиқ алақидар актийорлар зийан патқеқидин чиқишни арзу қилмақта. бу әһвал түркийә үчүн зор пурсәтләрни йаритиши мумкин.