2023 - йилида йәршари сийасити؛ украина вә хитай - америка риқабити

2023 - йилда йәршари сийасити؛ украина вә хитай - америка риқабити

күнтәртип вә анализ (16)

(мурат йешил таш)

«күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң директори шундақла йазғучиси дотсент доктор мурат йешил таш тәрипидин тәййарланған «2023 - йилида йәршари сийасити؛ украина вә хитай - америка риқабити» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.

**** ****** ***** ****** ****

дәрвәқә, 2022 - йили дунйа сийасити нуқтисидин толиму һарарәтлик бир йил болди. йилниң дәсләпки айлирида, русийәниң украинаға бесип кериши йәр шари характерлик чөчүшкә вә русийәниң йавропадики тәһдитиниң қайта йүз беришигә сәвәб болди. русийәниң кеңәймичилик дипломатийә чүшәнчиси йавропаниң бихәтәрлик қурулмисиниң аҗизлиқини йәнә бир қетим намайан қилди. лекин, украина уруши буниңлиқ биләнла чәклинип қалмиди. алди билән дунйа системисидики киризисни техиму чоңқурлаштурди. б д т ниң русийә һуҗумини тосуп қалалмаслиқи вә урушниң җәрйаниға тәсир көрсәткүдәк қәдәмләрни ташлийалмаслиқи, дунйа системисиниң пәрәз қилинғандинму чоңқур киризислик икәнликини көрситип бәрди. русийәниң украинада халиғиниға еришәлмигәнлики вә ғәрбниң украинаға қилған қорал йардими һәм урушниң узирап кетишигә, һәм киризисниң йәниму чоңқурлишишиға сәвәб болди. русийәгә қаритилған иқтисадий ембарголар болса, ғәрб билән русийә оттурисида йеңи бир соғуқ мунасивәтләр орушиға йол ачти.

йилниң кейинки йеримида америка билән хитайниң тәйвән мәсилисидики җиддийчилики йәршари сийаситиниң йөнилиши нуқтисидин интайин муһим болди. икки дәриҗидин ташқири күч һәрбий җәһәттин тоқунушқа елип барғудәк сәвийәдә қәдәмләрни ташлиди. буниң билән биргә йәнә, 2022 - йили иқтисадий киризис чоңқурлашқан, енергийә киризиси оттуриға чиққан вә йемәк-ичмәк киризиси йүз бәргән бир йил болди. 2022 - йили ахирилишиш алдида турғиниға қаримай техичә бу киризислар һәл болғини йоқ. ундақта 2023 - йили бизни немиләр күтмәктә?

2023 - йилида украинадики уруш әң муһим мәсилә болушни давамлаштуридиғандәк қилиду. русийә 2022 - йили истратегийәсини көп қетим өзгәртишкә мәҗбур болди. бирақ нә толуқ ишғал қилалмиди, нә ишғал қилған районларни контрол қилалмиди, нә украина армийәсини чекиндүрәлмиди. қариғанда, уруш 2023 - йилиму давамлишидиғандәк қилиду. гәрчә украина бәзи йәрләрдә мувәппәқийәт қазанған болсиму, әмма русийәни пүтүнләй мәғлуб қилип, ғәлибини қолға кәлтүрәлигүдәк күчи йоқтәк көрүниду. американиң техиму көп қорал йардими қилиши украинани русийәдин үстүнлүккә игә қилиши мумкин. шундақтиму һазирчә украинаниң толуқ ғәлибисидин еғиз ечиш мумкин әмәс. шуниңдәк росийәниңму толуқ ғәлибини елан қилиши наһайити қейин. чүнки русийә қораллиқ қисимлири һелиһәмму еғир йоқитишларға учрашни давамлаштурмақта. русийә уруш мәйданиниң контроллуқини алқинида тутушта қийналмақта вә украинаға қарши һуҗумлирини тохтиталиғиниму йоқ. ундақта, бундақ бир вәзийәттә тинчлиқ келишими мумкинму?

 2023 - йилида һәммәйлән қобул қилалайдиған бир тинчлиқ келишиминиң түзүлүши толиму тәс. чүнки тәрәпләр һазирғичә вәзийәтлирини өзгәртип бақмиди. украина <русийә толуқ чекинмәй туруп, тинчлиқ келишими үчүн үстәлдә олтурушниң мумкин әмәсликини> ейтмақта. русийә болса, қанунсиз қошувалған районларниң етирап қилинишини тәләп қилмақта. бундақ музакирә мәйданидин тинчлиқ келишими һасил болуши анчә мумкин әмәс.

.

2023 - йилиниң биринчи пәсли йавропаға нисбәтән бир қәдәр қийин өтидиғандәк қилиду. чүнки енергийәдә русийәгә тайинидиған йавропа бу йил қишни қийнчилиқлар билән өткүзиду. болупму тәбиий газ тәминләш бихәтәрлики вә баһа җәһәттин йавропа начар бир вәзийәттә. гәрчә йавропа башқа мәнбәләрни издәватқан болсиму, әмма йавропаниң қисқа вақит ичидә башқа мәнбәләргә еришиәлиши мумкин әмәстәк көрүниду.

2023 - йили йәршари күч риқабити нуқтисидинму муһим бир йил болиду. хитай билән америка оттурисида давамлишиватқан риқабәтму йәнә охшаш давамлишиду. бу риқабәтниң һәрбий тоқунуш билән ахирлишишини һеч киши үмид қилмайду. лекин, шундақтиму иқтисад, техника вә геополитика саһәсидә хитай билән америка кәскин риқабәткә чүшидиғандәк қилиду. иқтисадий җәһәттин ейтқанда, йәр шари иқтисадиниң чекиниши икки дөләтни техиму җедәлхор сийасәтләрни йолға қойушқа мәҗбурлайдиғандәк қилиду. техника саһәсидә, кәскин риқабәтниң болидиғанлиқи наһайити ениқ. геополитика саһәсидә қизиқарлиқ өзгиришләр йүз бериши мумкин. хитайниң оттура шәрққә бәкрәк қизиқиши американиң райондики тәсирини тарайтидиғандәк қилиду. хитай дөләт рәисиниң сәуди әрәбистан зийарити буниң бир мисали. сәуди әрәбистан американиң орниға хитай билән көпрәк һәмкарлишишқа майилдәк қилиду. бу әһвал америка билән хитайниң районлар ара риқабитини чоңқурлаштуруветидиғанлиқи ениқ.

2023 - йили әлвәттә бу икки вәқәдинла ибарәт болмайду. иқтисадий җәһәттә, йуқумниң тәсири һазирму давамлашмақта вә алдимиздики йилидиму давамлишиду. килимат өзгиришигә мунасивәтлик вәқәләр техиму бәк диққәт қилишқа тегишлик муһим мәсилә. бу вәҗидин хәлқара җәмийәтниң килимат өзгиришигә қарши күрәштә техиму актип хизмәт қилишиға тоғра келиду.

 қисқиси, 2023 - йилиға қәдәм қойуш алдида қийин бир йилниң бизни күтүватқанлиқини тилға елишқа болиду.