түркийәниң ашлиқ дипломатийәси
күнтәртип вә анализ (45)
түркийәниң ашлиқ дипломатийәси
күнтәртип вә анализ (45)
(җан аҗун)
һөрмәтлик радийо аңлиғучилар! «күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң ташқи сийасәт тәтқиқатчиси җан аҗун тәрипидин тәййарланған «түркийәниң ашлиқ дипломатийәси» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.
***** ** **** *** *** ****
русийәниң украина ишғалийити давамлашмақта. уруш؛ нурғун геополитикилиқ еғир тәсирләрни көрсәткәндин башқа йәнә, йәршари характерлиқ йемәклик бихәтәрлики тәһдитиниму пәйда қилди. дунйадики икки чоң ашлиқ вә уруқ ишләпчиқарғучи дөләт русийә билән украинаниң уруш вә ембарголар сәвәбидин базарға йетәрлик мәһсулат салалмаслиқи, йемәклик мәһсулатлириниң баһасини тезла өрлитивәтти. болупму тәрәққий қилмиған вә тәрәққий қиливатқан дөләтләр үчүн еғир йемәклик мәсилиси пәйда болди. түркийә болса дунйа ашлиқ кризисиниң алдини елиш үчүн күчлүк дипломатийә елип бармақта. қара деңизда бихәтәр каридор ечиш арқилиқ райондики портларда сақлаватқан ашлиқниң дунйа базириға йәткүзүлишигә капаләтлик қилмақчи болмақта. түркийә русийә-украина уруши сәвәбидин мәйданға кәлгән дунйа ашлиқ кризисини һәл қилиш үчүн кәскин дипломатийәсини йолға қоймақта.
русийә-украина уруши башланғандин буйан тинчлиқ үчүн көп тәрәплик дипломатийә елип бериватқан түркийә, уруштин келип чиққан хәлқара ашлиқ мәсилисини һәл қилиш үчүн һәрикәткә өтти. түркийә украинадики ашлиқ записиниң дунйа базириға бихәтәр йетип беришиға капаләтлик қилидиған механизм орнитишқа тиришмақта. җумһур рәис әрдоған мәнсәпдиши путин билән бу мәсилини көп қетим музакирә қилған болса, түркийә вә русийә һәйәтлириму һәр хил сөһбәтләрни елип бармақта. түркийә болупму одесса портлири әтрапида мина тазилаш вә бихәтәр каридор ечиш үчүн техникилиқ васитилирини ишқа селишқа тәййар икәнликини елан қилған вәзийәттә турмақта.
омумән қилип ейтқанда, украина уруши давамлишиватқан пәйттә, дунйа йәр шари характерлик ашлиқ бихәтәрлик кризисиға дуч кәлгәндәк қилиду. немила дегән билән дунйадики 26 дөләт буғдай импортиниң кәм дегәндә йеримини русийә вә украинадин ишқа ашуриду. украина вә русийә дунйадики буғдай, көммиқонақ, йағлиқ уруқ вә оғут експортида интайин муһим орунда туридиған деһқанчилиқи күчлүк дөләтләрдур. бу икки дөләт асаслиқи %34.1 буғдай, %26.8 арпа, %23.9 аптаппәрәс, %17.4 көммиқонақ експорт қилиш арқилиқ дунйада ашлиқ, майлиқ уруқ експорт қилидиған алдинқи бәш муһим дөләт қатарида санилиду. украина йәнә аптаппәрәс йеғиниңму муһим мәнбәси болуп, дунйа аптаппәрәс йеғи базириниң тәхминән %49.6 ни тәминләйду. русийәни қошқанда, бу нисбәт %72.7 кә йетиду.
нурғун импорт қилғучи дөләтләр украина вә русийәниң бу мәһсулатлириға тайиниду. шималий африқа вә оттура шәрқ ашлиқ еһтийаҗиниң %50 тин көпрәкини, буғдай вә арпа еһтийаҗиниң көп қисмини украина вә русийәдин емпорт қилиду. украина؛ мисир, ливийә, йавропа иттипақи вә хитайдин башқа йәнә, нурғун шималий африқа базарлириниңму муһим тәминлигүчиси һесаблиниду. лекин һазир мәһсулат билән тәминләштә еғир мәсилә көрүлмәктә вә йемәклик мәһсулатлириниң баһасиму өсүп кәтмәктә.
украинаниң әң чоң деңиз портлири одесса райониға җайлашқан болүп, уруш вә деңиздики миналар сәвәбидин портлар тақилип қалған вәзийәттә турмақта. русийәниң һуҗумлири сәвәбидин украинаниң милйонлиған тонна ашлиқи қара деңизида муһим әһмийәткә игә одесса портлирида експортни күтүп турмақта.
түркийә русийә вә украина билән келишип, бу портлардики ашлиқларниң дунйа базириға йетип баралишиға вә йеңи зираәт мәһсулатлириниңму мушуниңға охшаш бихәтәр каридор арқилиқ експорт қилинишиға капаләтлик қилишқа тиришмақта. лекин һазирғичә үнүмлүк бирәр илгириләш болмиди. русийә бу хил келишимниң асаси тиклиниши үчүн өзигә қойулған ембаголарниңму бикар қилиниши шәрт қилмақта. ениқки, бу позитсийә анчә әмәлийәткә уйғун әмәс.
