түркийәниң молдавийәси — салда көли

түркийә авази радийоси: асман нәччә миң йиллардин буйан кишиләрниң диққитини тартип кәлди. булутсиз бир кечидә йултузларни тамаша қилиш, аләм бошлуқиға ғәрқ болуп хийал сүрүш, башқа дунйалар һәққидә ойлиниш көпинчә һалларда толиму нормал иш һесаблиниду. бәлким биз романтик һессийатниң йаки фантазийәлик һекайиләрниң тәсиридә асманниң қараңғулуқлириға шуңғушимиз мумкин. әмма тәтқиқатчилар узундин буйан охшимиған дунйаларни тәкшүрүш, дунйаниң сиртида җанлиқларниң бар - йоқлуқини билиш үчүн асман, башқичә ейтқанда аләм бошлуқи һәққидә издинип кәлмәктә.

* * * * *

иккинчи дунйа урушидин кейин башланған аләм бошлуқи тәтқиқати, инсанларниң ай шариға қәдәм бесиши билән йеңи бир басқучқа қәдәм қойди. у йилларда ай шари билән бирликтә башқа сәййариләр үстидиму тәтқиқатлар елип берилди. марс бу сәййариләрниң алдинқи қатаридин орун алди؛ чүнки марсму йәршаримизға охшаш қуруқлуқ пиланетаси болуп, қуйашқа анчә йеқин әмәс иди. шу йиллардин тартипла марста һайатлиқ бар-йоқлуқи тәтқиқ қилинишқа башланди. әмма, килимат өзгириши, су мәнбәлириниң хирисқа дуч келиши вә музлуқларниң ерип кетиш сүритиниң ешишиға әгишип, 90-йилларниң бешидин башлап марсни тәкшүрүш хизмәтлириниң сүрити ашти. бүгүнки күндә бу тәтқиқатлар чарәк әсирни аллиқачан арқида қалдурди. қизил пиланетаниң бизгә йашаш пурсити берип – бәрмәйдиғанлиқини билиш мәқситидә охшимиған вақитларда охшмиған мәқсәттики чарлаш кемилири әвәтилди вә бу сайида қизил пиланета марсқа мунасивәтлик нурғун санлиқ мәлуматларни топлаш мумкин болди. америка авийатсийә вә аләм қатниши идариси (наса) 2020-йили тәкшүрүшләр мәркәзләшкән марстики җезеро ойманлиқиға чарлаш машиниси әвәтиштин бурун иҗтимаий алақә суписидики адресида учур һәмбәһрилиди.

«гәрчә арисида ғайәт узун мусапиләр болсиму,  түркийәдики салда көли, марстики җезеро ойманлиқи билән геологийәлик охшашлиққа игә. тәтқиқатчилар, һәтта марсқа тәййарлиқ қилиш үчүн районда әмәлий мәйдан тәкшүрүшлири елип барди» дегән сөзлири билән кишиләрниң диққитини түркийәниң тәңдашсиз көли салдаға тартти.

* * * * *

бурдурдики апақ қум вә көпкөк сулуқ салда көли «түркийәниң молдавийәси» дәп атилиду. дәрвәқә, салда көли билән молвадийәниң сүритини йанмуйан қойғиниңизда бир - биридин пәрқләндүрүшиңиз һәқиқәтән қийинға тохтайду. салда көли торус теғи етикидики икки милйон йил илгирики бир қетимлиқ йәр тәврәш нәтиҗисидә шәкилләнгән бир көл. у бир йанар тағ көли болғачқа, сүйидә сода вә магний маддиси мол. кишиләр көзлирини үзәлмәйдиған у апақ қумларниң шәкиллинишигә төһпә қошқини дәл магнийлардур. магнийни сүмүрүп, охшимиған қәвәт һасил қилғини болса, көлдики бактерийәләрдур. салда көлидә 24 саәт бойичә оксиген ишләпчиқиридиған бактерийәләр бар. көлни оксиген билән тәминләйдиған бу бактерийәләр, дунйадики тунҗи җанлиқлар һесаблиниду. бактерийәләр сайсида шәкилләнгән бу қәвәтләр (қатламлар) вақитниң өтүшигә әгишип парчилинип бу адәттин ташқири гүзәл апақ қумларни һасил қилиду. көлгә бу һәйвәтлик турхун рәңгини беғишлиғини дәл мушу бактерийә мәнбәлик ақ таш парчилиридур. бу таш парчилириниң буниңдин 3 милйард 500 милйон йиллар бурун шәкиллинишкә башлиғанлиқи мәлум. салда көлини башқа көлләрдин пәрқләндүридиған әң муһим алаһидиликму бу йәрдә намайан болиду. мутәхәссисләр, бу шәкилләрдә дунйадики әң қәдимки вә иптидаий турмуш шәкли тоғрисидики учурларниң хатириләнгәнликини қәйт қилишмақта. башқичә қилип ейтқанда, бу ақ таш парчилири гүзәл мәнзирә билән тәминләпла қалмай, йәнә илим-пән дунйаси үчүн интайин қиммәтлик учурларниму өз ичигә алиду. чүнки улар йәршаридики әң қәдимки ташқа айланған маддилар болуп, дунйада пәқәт иккила орунда көрүлиду؛ уларниң бири түркийәниң салда көлидә, йәнә бири канаданиң алчичика көлидә. шуңлашқиму наса тәтқиқат гурупписи, марстики җезеро ойманлиқида чарлаш елип беришқа атлиништин илгири салда көлигә келип дәсләпки тәййарлиқларни қилғанлиқини уқтурғаниди.

җезеро ойманлиқидики делта бирикмилиригә асасән, тәтқиқатчилар бу йәрдә бир чағларда бир көл болғанлиқиға, ойманлиқтин тепилған карбонат минераллириниңму бу көлдә һасил болғанлиқиға ишиниду. салда көлиниң әһмийити дәл мушу нуқтида намайан болиду. чүнки салда көли марс ойманлиқидики карбонат вә делтаға охшайдиған қурулмиларни өз ичигә алған бирдинбир көл. карбонатлар микро организмларни өз ичигә алған муһиттики һәммә нәрсини қаплиғанлиқтин, бир чағлардики һайатлиқниму испат билән тәминләйду. буниңдин башқа, салданиң кишини һәйран қалдуридиған апақ қирғиқи вә көлниң геологийәлик қурулмисиму марстики җезероға охшайду. шуңлашқа салдаға кәлгән тәтқиқат гурупписидикиләр, өзлирини марстики ойманға қараватқандәк һес қилғанлиқини ейтқан һәмдә марсқа қизиқидиғанларниң салдаға бериши керәкликини оттуриға қойғаникән.

* * * * *

салда көли өзиниң геологийәлик қурулмиси билән марсни؛ апақ қум вә көпкүк сүйи билән молдавийәни әслитиду. әмма, салда көли пәқәт булардинла ибарәт әмәс. түркийәдики әң чоңқур көлләрниң бири болған бу сеһрий күчкә игә көл, униңдики йәрлик җанлиқлар сәвәбидин «муһим тәбиий район» салаһийитигә игә. у йәнә дунйа миқйасидики йоқилиш гирдабиға берип қалған җанлиқларниңму бихәтәр макани. салда көли әтрапи билән бирликтә йәршариви қиммәткә игә сулуқ йәр болуп, өсүмлүкләр вә муһим қушлар райони өлчимигә мас келиду.

* * * * *

салда көли өз ичигә алған шәкилләр сәвәбидин марс тәтқиқатиниң тәбиий тәҗрибиханиси дәп қарилиду. тәтқиқатчилар узундин буйан кишиләрниң әқлини ғидиқлап келиватқан «марста һайатлиқ барму?» дегән соалниң җавабини салдадин издимәктә. тәтқиқатчилар, әгәр бизгә һәйвәтлик көрүнүшләрни сунуватқан ақ қумлар нәччә милйон йиллиқ бактерийәләргә саһибханлиқ қилған вә қиливатқан болса, буниңға охшаш иш марстиму йүз беридиған болуши мумкин, дәп қаримақта. бүгүнгә қәдәр елип берилған тәтқиқат нәтиҗисидә, марсниң су мәнбәси, йанар тағлар вә иллиқ килиматқа игә икәнлики ашкариланди. гәрчә һазирчә йашашқа мас шараит һазирлимиған болсиму, марста бир үмид нури бардәк қилиду. мутләқ көп сандики кишиләр марста һайатлиқ йаки туридиған җай бар дегән хуш хәвәр тарқитилидиған күнни тәқәззалиқ билән күтмәктә. шундақ, бәлким бир күни инсанлар марста йашашниң йолини тепиши мумкин. әмма у күн кәлгүчә биз қолимиздики дунйани қолимиздин келишичә йахши қоғдишимиз керәк.