анадолудики таш көврүкләр...

түркийә авази радийоси: бирәр көврүкни көргиниңиздә, дәрһал уни бесип өткүңиз келәмду, көврүкләр сизни җәлп қиламду? көврүктин өтүватқиниңизда, туруватқан йериңиз есиңизгә келәмду? өзиңизни икки қирғақниң оттурисида дәп ойламсиз? йаки сизниң қаришиңизчә, көврүк пәқәт турмушни асанлаштуридиған йолдинла ибарәтму?

көврүкләр бир қурулуш болуш билән биргә, учришишларниң, тосалғуларни йеңишләрниң йаки башқа дунйаға йетишниң символидур. улар йунан әпсанилиридә һәсән-һүсәндур. сикандинавийә әпсанилиридә йилтизи йәрдә, шахлири асманға тақишидиған, икки дунйани туташтуруп туридиған, тәңриләр дунйасиға йетишни капаләткә игә қилидиған муқәддәс дәрәх болуп, буниңға охшаш дәрәх түрк әпсанилиридиму учрайду. «һайатлиқ дәрихи» дәп атилидиған бу дәрәх, бу дунйани ахирәткә туташтуриду, дәп қарилиду. исламийәттин бурунқи дәврләрдики шаман думбақлирида «җәннәт көврүки» дәп атилидиған һәсән-һүсән рәсимлири учрайду. йирақ шәрқ әқидисидә йәр билән асман оттурисидики көврүк инсандур. көврүкләр пәқәт бир қурулуш болуштин һалқиған мәниләргә игидур, улар өтмүши бизниң йилтизимиз билән туташтур. шуңлашқа, у дунйадики нурғун мәдәнийәтләрдә охшимиған символлуқ мәниләр билән өз орнини тапмақта.

* * * * *

көврүкләр өтмүштә пәқәт бир қирғақтин йәнә бир қирғаққа өтүш үчүнла ишлитиләтти. кишиләр дәрәх ғоллири йаки үзүм таллиридин пайдилинип дәрйа вә җилғилардин өтүшкә тиришатти. бирақ, бу усул һәммила дәрйа йаки җилғиларға мас кәлмәйтти, шуңа чоқум охшимиған һәл қилиш чариси тепиш зөрүр иди. шуниң билән, бу қетим кишиләр ташлар, йағачлар вә йағач талалиридин пайдилинип иптидаий шәкилдики асма көврүкләрни йасайду. йағач чидамлиқ болмиғачқа, көврүк йасашта ташлар ишлитилиду. вақитниң өтүшигә әгишип, таш вә йағачларниң орнини бетон, төмүр йаки полат материйаллар игиләйду. дәрәх талалириниң орнини төмүр зәнҗирләр, зәнҗирләрниң орни полат сим арғамчилар алиду... көврүкләр инсанийәтниң техника вә илим-пән тәрәққийатидики орнини намайан қилип беридиған бинакарлиқ қурулушлириға айлиниду.

мәнбәләр, тунҗи көврүкниң хитайда селинғанлиқини йазсиму, әмма у көврүкләрниң қалдуқлири йоқ. бу сәвәбтин, дунйаниң әң қәдимки көврүки сумерлар тәрипидин йасалған, дәп қарилиду. қалдуқлири тепилған бәш миң йиллиқ тарихқа игә бу көврүк ирақтидур. гәрчә сумерлар көврүк салған болсиму, әмма кәң арилиқлардин өтүштә дегәндәк мувәппәқийәт қазиналмайду. көврүкләр пәқәт рим империйәси дәвридә мувәппәқийәтлик йасилишқа башлайду. кәмәрлик өтүшмиләрдин тәркиб тапқан у көврүкләрниң бәзилири һазирму бар. рим дәври көврүклириниң дунйадики әң қәдимки, шундақла һазирму ишлитиливатқан мисаллири ичидә анадолудикилири алаһидә диққәтни тартиду. аданадики ташкөпрү (таш көврүк), измирдики кәрван көврүки вә адийамандики кәндәрә көврүки қатарлиқлар уларниң алдинқи қатаридин орун алиду.

* * * * *

адана анадолудики әң қәдимки олтурақ районларниң бири. униң тарихи һититларға тутишиду. адана қәдимки дәврләрдин башлап карванларниң бесип өтүш түгүни болуп кәлди. у рим империйәси дәвридики муһим шәһәр иди. чүнки, империйәниң оттура шәрқтики земинлириға аданадики ташкөпрүдин өтүп барғили болатти. бу көврүк рим дәвридин тартип таки бүгүнки күнгичә функсйәсини давамлаштуруп келиватқан дунйаниң әң қәдимки көврүки дәп мөлчәрләнмәктә. сәйхан дәрйасидики ташкөпрү буниңдин тәхминән миң алтә йүз йил илгири нормал таш вә мәрмәр ташлардин йасалған. кона оймилар тәкшүрүлгинидә, көврүкниң һәр икки кириш еғизидики «қәлә дәрвазиси» дәп атилидиған чоң әгмилик дәрваза алаһидә көзгә челиқиду. бу дәрвазилар шәһәргә киргүчиләр тәкшүрүлидиған һәмдә сирттин кәлгән содигәрләрдин баҗ елинидиған җайлар иди. кейинки дәврләрдә көврүкниң оттурисиға бир мәнзирә тамаша қилиш райони қошулиду вә бу йәргә бир сарай селиниду.

өз дәвриниң илғар техника вә инженерлиқ билими әкс әттүрүлгән ташкөпрү (таш көврүк), сәйхан дәрйасиға охшаш чоң дәрйалардин өтүш үчүн йигирмә бир өтүшмилик қилип лайиһәлиниду. адананиң символлириниң бири болған 310 метир узунлуқтики көврүкниң бүгүн күндә он төт өтүшмиси бар болуп, у 1600 йилдин бери шәһәрниң икки тәрипини туташтуруп турмақта.

* * * * *

көврүкләр қәдимки дәврләрдин башлапла кишиләр, шәһәрләр вә дөләтләрни учраштуруп кәлмәктә... улар тинч йаки шавқунлуқ ақидиған дәрйалар үстидә туруп нурғун урушлар, нурғун айрилиш вә дидарлишишларға шаһит болиду. бәзиләр еқиватқан дәрйалардин бихәтәр кесип өтүштә пайдиланса, бәзиләр наһайити кәң дәрйа вә җилғиларни кесип өтүш үчүн униңдин пайдилиниду. дәслипидә бир қирғақтин йәнә бирқирғаққа өтүш үчүн ишлитилгән көврүкләр, вақитниң өтүшигә әгишип сода вә һәрбий мәқсәтләр үчүн селинишқа башлайду. санаәт инқилабидин кейинки төмүр ишләпчиқириш миқдариниң ешиши төмүр көврүкләрниң йасилишиға пурсәт йаритип бериду. шуниң билән, техиму чоң вә техиму чидамлиқ көврүкләр қурулушқа башлиниду.

көврүкләр селинған дәврлириниң техникисини әкс әттүрүп беридиған хәлқ бинакарлиқиниң үлгиси болуп, уларниң вәзиписи пәқәт кишиләр йаки қатнаш васитилириниң өтүшигә капаләтлик қилишла әмәс؛ шуниң билән бир вақитта, улар бизниң өтмүш билән кәлгүси оттурисидики риштимиздур, бир қурулуштин һалқиған нәрсиләрдур... көврүкләр шәһәрләрниң символлиридур, көпинчә шәһәрләр көврүклири билән хатирилиниду. улар учришиш, дидарлишишларниң кәм болса болмайдиған түгүнидур. уларниң намлири кино, роман, ғәзәл вә хәлқ нахшилиридин орун алиду... көврүкләр һайатимизда ойлиғинимиздинму көп орун игиләйду.

* * * * *

чорумниң хаттуша архологийә тәкшүрүш районидики харабилик, анатолийәниң қәдимки дәврдин қалған әң кона көврүкиниң қалдуқидур. бәзи мәнбәләргә қариғанда, әдирнәдики узункөпрү дунйаниң әң узун таш көврүки. қарадеңизниң <җудун> өстиңи үстигә селинған қош көврүк (чифтә көпрү) икки тәрәпни туташтуруп туриду. тәкгөз (бир көз) көврүки анадолу сәлҗуқийлириниң қизилирмақ (қизил дәрйа)қа салған тунҗи көврүкидур. сакарйа дәрйасиниң икки қирғиқини туташтуруп туруватқан җустинианс көврүки, дәсләпки византийә дәвриниң бу җайлардики әң көркәм абидиви қурулушлириниң бири, шу вәҗидин б д т маарип, илим-пән, мәдәнийәт тәшкилати —йунескониң дунйа мәдәнийәт мираслири вақитлиқ тизимликидин орун алмақта. бурсадики ирганди көврүки әгмә шәкиллик өтүшмилириниң үстидә қатар- қатар дуканлири бар түркийәниң бирдинбир, дунйаниң төт базар көврүкиниң бири. дийарбакирдики малабади көврүки дунйаниң заманимизғичә сақлинип қалған әң чоң әгмә шәкиллик таш көврүки. қисқиси, анадолуниң қайсила шәһиригә барсиңиз, алдиңизда чоқум мәйли чоң йаки кичик, бәзилири һәйвәтлик көврүкләр намайан болиду. анадолу заманниң үн-тинсиз гуваһчи көврүклириниң әң йахши мисаллири билән толған. һәтта анадолуниң өзиму бир көврүктур! асийа билән йавропа оттурисида нәччә миң йилдин буйан рол ойнап кәлгән адәттин ташқири гүзәл көврүк... әсирләрдин буйан мәдәнийәтләр билән бирликтә ғайәт зор тарих бу көврүкни бесип өтмәктә.