бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики киризис

мурат йешилташ

 сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң хәвпсизлик тәтқиқатлири дириктори вә йазғучиси

соғуқ уруштин кейин гәрчә б д т йәршарини башқуруш системисида техиму мәркизи орунға еришкән болсиму, әмма хәлқара системиниң өзгириши билән параллел өзгиришни ишқа ашуралмиди. американи мәркәз қилған бир қутублуқ йәршари системисида, б д т истратегийилик орган болмастин, бәлки «тактика үскүниси» гә айланди. гәрчә инсанпәрвәрлик мәсилилиригә арилишишта алдинқи орунға өткән болсиму, әмма балқан районидики сирбларниң җуғрапийилик сийасий таҗавузчилиқиға вә африқидики ирқий тазилаш сийаситигә қарита үнүмсиз қалди. голландийә әскәрлириниң контроллуқидики б д т тичлиқни сақлаш районида 8000 боснийә-гертсеговина мусулманлириниң ирқий қирғинчилиққа учритилиши, б д т системисиниң қандақ кризисқа дуч кәлгәнликини намайан қиилип бәргән иди. косовода б д т ниң орниға натониң арилишиши арқилиқ техиму чоң қирғиннчилиқниң алдини елишму б д т дики вито (рәт қилиш) системисиниң қандақ ишләйдиғанлиқини көрситип бәргән иди.

соғуқ уруштин кейин йүз бәргән дунйа миқйасидики геополитилиқ, сийасий, бихәтәрлик, иқтисад вә җәмийәт мәсилилири каваклиридин келип чиққан йәршарини башқуруш кризиси болса, б д т дики «бузулушлар» ниң техиму көп ашкарилинишини ишқа ашурди. бүгүнки күндә, бирләшкән дөләтләр тәшкилати тарихида һеч көрүлүп бақмиған дәриҗидә техиму чоңқур бир кризисқа дуч кәлмәктә. б д т ниң қурғучи пәлсәписигә биваситә хирис елип кәлгән бу кризис тәшкилатниң қанунлуқ салаһийити һәққидә чоң соал пәйда қилди.

қанунлуқ салаһийәт кризисниң тегидики мәсилә, барлиқ җуғрапийилик сийасий өзгиришләргә қаримастин, б д т ниң давамлиқ бәш әзаниң алқиниға тапшуруп берилгәнлики болмақта. йәршари системиси соғуқ уруштин кейин чоңқур өзгиришкә дуч кәлмәктә вә бу өзгириш бәш әзаниңла сөзи өтидиған системиниң давамлишиши мумкин әмәсликини көрситип бәрмәктә. көп қутуплуқ вә көп мәркәзлик хәлқаралиқ система өз тәқдирини бәш әза дөләтниң қарариға тапшурушни халимайдиған вә тәрәққи қливатқан күчләр тәрипидин шәкилләндүрүлмәктә. бу әһвал б д т ниң һазирқи җуғрапийилик сийасий тәңпуңлуқни әкс әттүрүштин йирақ икәнликини намайан қилмақта.

йәнә бир тәрәптин, б д т чоңқур вәкиллик кризисиғиму дуч кәлмәктә. чүнки б д т мәдәнийәт җәһәттә көп хил болуштин йирақ, ғәрбни мәркәз қилған характергә игидур. үнүм нуқтисидинму б д т ниң һазирқи һалитини давамлаштуруши мумкин әмәс һалға кәлмәктә. хәлқара кризисларда вақтида тәдбир қолланмиған, кризисләрниң чоңқурлишишиға шараит йаритидиған вә кризисни һәл қилиш чарисини тар мәнпәәт һесаблириға ташлап койуватқан бир б д т мәвҗут. ашкарилиқ мәсилиси б д т дуч кәлгән қанунлуқ салаһийәт мәсилисини техиму еғирлаштурмақта. қарарларниң қобул қилиниш усули вә қарарларниң кризисниң характери билән мас кәлмәслики б д т ниң очуқ-ашкарә тәшкилат болуштин тәдриҗий йирақлишиватқанлиқини көрситип бәрмәктә. бундақ бир қурулминиң йәр шари системисида муқимлиқни ишқа ашуралиши қейин болғанға охшаш һәр қайси дөләтләрниң һәл қилиш чарилирини өз алдиға ишләпчиқиридиған механизм бәрпа қилишни кәлтүрүп чиқамақта.

йәр шари системисиниң болупму ковид 19 йуқумдин кейинки баштин кәчүгән чоңқур зәрбидин кейин, бизниң соғуқ мунасивәтләр урушидин буйанқи хәлқара сийасәтниң характеридә омумйүзлүк өзгиришниң һарписида икәнликимизни көрситип бәрмәктә. бу өзгириш күч тәқсимләшниң қайта тәңшилишинила әмәс, бәлки тартиш күчи мәркизиниң ғәрбтин шәрққә йөткилишиниму има қилмақта. ғәрбниң җуғрапийилик сийасий үстүнликидә өткән икки йүз йиллиқ җуғрапийилик сийасий дәвр, шәрқниң җуғрапийилик сийасий тәңпуңлуқи билән йеңи бир җуғрапийилик сийасий дәврниң барлиққа келишини мумкин қилмақта. һоқуқ тәқсимләш вә җуғрапийилик сийасий тәртип үзүл-кесил өзгиришни тәққәзза қиливатқан, бирақ илгирики дәврләрдин интайин пәрқлиқ һалда  арилашма йәршари системисини оттуриға чиқиридиған бу йеңи дәврдә, б д т ни ислаһ қилиш башқа ишларға қариғанда техиму моһим вә тәхирсиз мәсилигә айланмақта.

йәр шаридики һоқуқ тәқсимлинишкә сәл қарап, йәр шари характерлик мәсилиләрни вақтида үнүмлүк вә адил һәл қилалмиса б д т ниң қанунлуқ салаһийәт кризиси техиму чоңқурлишиду. бу кризис һазирқи хәлқара қанун тәртипидә башқа қаидиләрниң барлиққа келишини кәлтүрүп чиқириши вә параллел қанун дунйасиниң шәкиллинишини кәлтүрүп чиқириши мумкин. нөвәттә, сийасәт, иқтисад вә бихәтәрлик оқида башқа район тәшкиллириниң ө алдиға қарар чиқириватқанлиқи вә б д т ни мәркәз қилған қаидиләрниң орнини районни мәркәз қилған қаидиләрниң елишқа башлиғанлиқи намайан болмақта. йәнә бир тәрәптин дөләтләр үсти бир орган болған б д т ниң орниға башқа районлуқ тәшкилатларниң қурулуши, б д т ниң пүтүнләй йоқ болишиға йаки үнүмсиз болуп қилишиға сәвәб болуши мумкин.