дунйаниң тунҗи аксийә биржиси - айзанои

түркийә авази радийоси: анадолу байқашлар, йеңилиқ йаритишлар вә «тунҗи»ларни ройапқа чиқиришқа башламчилиқ қилип кәлди. пуллар тунҗи болуп бу тупрақларда бесилип, күчкә игә қилинди. тунҗи банка бу земинда қурулди, тунҗи сода мәркәзлиригә йәнә бу җайлар саһибханлиқ қилди. дунйани шәкилләндүридиған сода вә иқтисадниң асаси анадолуда селинди, пай базириму тунҗи болуп бу йәрләрдә ройапқа чиқти.

пай базириға — адәттә — дөләтниң контроллуқида сода – сетиқ қилинидиған базар дәп ениқлима берилиду. шундақла униңға дөләт иқтисадини тәрәққий қилдуруш вә күчәйтиштики муһим амилларниң бири дәп қарилиду. аксийә биржисиниң тарихиға нәзәр салидиған болсақ, униң 14 - вә 15 – әсирләргичә созулидиғанлиқини көрситип беридиған учурларни учритип қалимиз. қандақла болмисун, бизниң рим вә финикәликләрниң йезиқлиридин игилигән учурлиримиз, пай базири тарихиниң 1500 йил бурун башланғанлиқини көрситип бәрди. бүгүнки күндә, бу мәдәнийәтләрниң әйни чағда қурулған йәрмәнкиләр (қәрәллик базарлар) арқилиқ аксийә биржисиниң улини қойғанлиқи қариши оттуриға қойулмақта. әмәлийәттә, тема пәқәт бу йәрмәнкиләр биләнла чәклинип қалмайду. бүгүнки күндә кутаһйаниң чавдарһисар наһийәсидики айзанои қәдимий шәһири, төвәндә байан қилинидиған сәвәбләргә асасән, дунйадики тунҗи аксийә биржиси дәп қарилиду.

* * * * *

 айзанои қәдимки дәврләрдә фиригйәгә қарашлиқ бир шәһәр иди. фиригийәликләр һититлардин қалса анадолудики әң бурунқи хәлқ дәп қарилиду. ривайәтлири билән даңқ чиқарған падишаһ мидас, йәни шу тутқанла нәрсисини алтунға айландуралайдиған йаки ешәк қулақлиқ падишаһ мидас — дәл шу фиригийәликләрниң падишаһи иди. фиригийәликләр бу тупрақларда нурғун йеңилиқларни йаратқан бир мәдәнийәт. мәсилән, улар биз һазирқи күндә кәң ишлитиватқан илгәкниң иптидаий шәклини йасап ишләткәниди. фиригийәликләр йәнә  тунҗи болуп нәй, симбал қатарлиқ чалғу әсвабларни кәшип қилған вә ишләткән хәлқ иди. қәдимки дәврниң мәшһур җуғрапийә алими страбонниң сөзигә қариғанда, фиригийәликләр «дап» вә «лир»ниңму кәшпийатчилири икән. биз һайванатлар һекайиси дәп атилидиған мәсәлләрни тунҗи қетим учратқан мәдәнийәтму фиригийә мәдәнийитидур... чүнки мәсәлләрниң иҗад қилғучиси езоп фириг иди! биз анадолуниң тунҗи зәргәрлири болған, шундақла дунйадики әң қәдимки мозайкини зиннәтлигән фиригийәликләр һәққидики учурларни ейтип түгитәлмәймиз. шуңа бу темини кейингә қалдуруп, һазирқи темимизға қайтип келәйли.

* * * * *

рим дәвридә ашлиқ, үзүм вә йуң ишләпчиқиришқа тайинип бейиған фиригийәниң  айзанои шәһириниң даңқи район чеграсидин ешип кетиду. у мәзгилдә нурғун биналар селиниду, шәһәр парлақ дәврини баштин кәчүриду. гәрчә у дәсләпки византийә дәвриниң епископ мәркизи болсиму, әмма кейинки чағларда әһмийитини йоқитип қойиду.

1824 - йили йавропалиқ сәййаһларниң диққитини қозғиған  айзанои қайтидин байқилиду. әмма, тунҗи қезиш – тәкшүрүш хизмәтлириниң башлинишиға йүз йил вақит кетиду. бу қезишлар җәрйанида анадолуниң әң йахши сақлинип қалған зеос ибадәтханиси, тәнтәрбийә – тийатир орунлири, түврүклүк чоң коча, икки мунча, сийасий мәсилиләр оттуриға қойулидиған мәйдан, гимназийә (чениқиш өйи), су йоллири, көврүкләр, қәбристанлиқлар қезивелиниду... әйни чағниң бәргама, сидә вә әфәс шәһәрлиригә охшаш есил аһалиләр районлириниң бири болған айзанои, аридин әсирләр өткәндин кейин өзиниң шан - шәрипини йәнә бир қетим намайан қилиду.

йунан әпсанилиридики тәңриләрниң тәңриси зеусни олимпос теғида йашиған дәп қарилиду. анадолуда олимпос дәп атилидиған йигирмидин артуқ тағ бар. шундақ болғачқа, тәңриләрниң тәңриси зеос намида нурғун қурбанлиқ қилиш орунлири вә ибадәтханилар йасилиду. зеус қәдимки дәврдә интайин муһим орунға игә иди!...  айзаноидики бутхана анадолудики қәдимки имарәтләр ичидики әслий һалитини сақлап қалған һалда дәвримизгичә йетип кәлгән аз сандики мисалларниң бири... анадолуниң әң йахши сақлинип қалған зеус ибадәтханиси һесаблинидиған бу җай, әйни вақитта дунйаниңму әң йахши сақлинип қалған зеус ибадәтханилириниң бири, дәп қарилиду. бу ибадәтхана анадолуда үлгиси көп учримайдиған өзгичә бир хил услубта селиниду, һәтта, у дәврдә униңға охшайдиған имарәт йоқ иди. зеус бутханисиниң әтрапи 124 түврүк билән қоршилидиған шәкилдә пиланлиниду вә бу түврүкләр мәрмәр таш билән қаплиниду. дәл бу бинакарлиқ услуби уни башқа қурулушлардин пәрқләндүриду... бинани башқа бутханилардин пәрқләндүридиған әң муһим алаһидиликлириниң йәнә бири болса, йәр асти қәвитидики дунйада мисли тепилмайдиған, йәнә келип әслидики һалитини сақлап қалған һалда заманимизғичә йетип келишкә мувәппәқ болған гумбәз шәкиллик җайдур. бүгүнки күндә сирлиқ кәйпийатқа игә бу йәргә пәләмпәйләр билән чүшкили болиду. әйни чағда пәқәт раһибларла кирәләйдиған бу җайниң селиниш муддиаси һәққидә һәр хил қарашлар мәвҗут. тәңри зеусқа қилинған совғатлар сақлинидиған амбар йаки пал ечиш мәркизи болуши мумкин, дәпму қарилиду. ривайәтләргә қариғанда, аниси зеусни бир өңкүрдә туғқан болғачқа, бу йәрниң өңкүрни әслитиш үчүн мушу усулда лайиһәләнгәнликиму илгири сүрүлиду.

* * * * *

1970 - йили чавдарһисарда йәр тәврәш йүз бериду... чавдарһисардики гәдиз йәр тәврәш вәқәси, көрүлгән маддий зийан вә адәм өлүш сани җәһәттә түркийәниң әң еғир алтинчи йәр тәврәш вәқәси сүпитидә тарих сәһипилиридин орун алиду. чавдарһисар харабиликкә айлиниду, әмма күлидин қайта апиридә болған әнқа қуши мисали, харабиликләр арисидин бир қурулуш оттуриға чиқиду؛ у болсиму, дунйаниң әң қәдимки, йәни тунҗи тавар алмаштуруш орни болған «макәллум» иди. макәллумлар, рим дәвридә һәптиниң һәр күни йеңи гөш, белиқ вә башқа йемәкликләр сетилидиған дуканлар билән қоршалған айланма шәкиллик базарларни көрситәтти. айзаноидики макәллум болса, дунйаниң тунҗи аксийә биржиси болупла қалмастин, бәлки тарихтики пул пахаллиқиға қарши туруш күриши башланған тунҗи орун һесаблиниду. өз дәвриниң рим императори қозғиған күрәш усули аддий болуп, империйә базирида йәни «макәллум» да сетилидиған барлиқ мәһсулатларниң әң йуқири баһаси бекитиләтти. бундақ қилиштики мәқсәт, хәлқниң охшаш бир мәһсулатни һәммә җайда охшаш баһада сетивелишини капаләткә игә қилиш вә баһаниң һәддидин зийадә өрләп кетишиниң алдини елиштин ибарәт иди. таварларни бекитилгән баһадин йуқири сетиш мәни қилинатти. императорниң бу қарари «йуқири баһа пәрмани» дегән намда чиқирилип, макәллум тамлириға йезип қойулатти. пәрманда, кишиләрниң ачкөзлики вә интилиши сәвәбидин, дөләттә иқтисадий хатирҗәмликниң қалмиғанлиқи, шуңа баһани тәңпуңлаштуруш елип берилғанлиқи йезип қойулатти. бу пәрман қатнаш, мааш, әмгәк күчи, елип сетилидиған таварлар, сода еқими вә иҗтимаий турмуш қатарлиқлар һәққидә көз қарашқа игә болушимизни капаләткә игә қилидиған һөҗҗәтлик характеригә игә.

* * * * *

айзанои тунҗи болуп ройапқа чиқарған ишлири вә өзгичә қурулмилири билән даңлиқ... шәһәрниң тийатирханиси вә тәнтәрбийә мәйданиниң дунйада мисли тепилмайду. бу қурулушларниң бир йәргә җайлашқан болушидәк алаһидиликини нәзәрдә тутқан б д т пән, маарип, мәдәнийәт тәшкилати – йунеско, уни дунйа мәдәнийәт мираслири мувәққәт тизимликигә киргүзди. икки чоң дәрваза билән бир - биригә туташтурулған бу тийатирханиниң сиғими 15 миң кишилик, тәнтәрбийә мәйданиниң симиғи 13 миң кишиликтур. бу тийатирниң күчлүк акустикиси бар болуп, кишиниң диққитини тартидиған безәклири билән алаһидә диққәтни тартиду. олимпик мусабиқилириниң айзанои тәнтәрбийә сарийида өткүзүлгәнлики мәлум, әмма бу қурулушниң әсли һалити бир мәйдан иди. башқичә ейтқанда, гладираторлар өзини көрситидиған җай иди. әйни чағда, гладираторларниң өз ара, йавайи һайванлар билән йаки җинайәтчиләр билән болған елишишлири «тәнтәрбийә» дәп атилатти.

айзаноида икки рим мунчиси бар. биринчиси, тийатирхана – тәнтәрбийә мәйдани билән зеус бутханиси оттурисидики наһайити чоң мунча. иккинчи мунча болса, мол безәклири вә пол мозайкиси билән кишиләрниң диққитини тартиду. мунчиниң полида сақлинип қалған мозайкалардики сиптилиқ, бизгә әйни вақиттики мозайкачилиқ сәнитиниң қанчилик илғар икәнликини көрситип бериду. хиристийан дининиң қобул қилиниши билән, мунчиниң бу мозайкилиқ қисми алди билән ординиң узун залиға, андин черкавға өзгәртилиши җәрйанида әслидики һалитидин айрилип қалиду.

* * * * *

айзанои нәччә миң йиллиқ тәҗрибини бүгүнимизгичә елип кәлгән вә қурулған күнидин башлап охшимиған мәдәнийәтләрниң һәмраһлиқида мәвҗутлуқини давамлаштурған һәйвәтлик бир шәһәр болуп, у фиригйәликләр, рим империйәси, византийә вә сәлҗуқиларниң маканиға айланди. йәр тәврәш вәқәси йүз берип, нурғун адәм җенидин айрилди, һәммә нәрсә вәйран болди, әмма бу апәттин кейин, өтмүш «мән һелиһәм бу йәрдимән» дәп қайтидин чеһрини намайан қилди. қезиш  - тәкшүрүш хизмәтлири арқилиқ йоруқлуққа чиқирилған бу һәйвәтлик вә катта шәһәр, кишини һәйран қалдуридиған бинакарлиқ қурулушлири билән «иккинчи әфәс» дәп атилишқа башлиди.