дунйаниң әң қәдимки парахот чөкүп кетиш вәқәси

түркийә авази радийоси: инсанлар дәрйаларни тизгинлигәндин кейин илгирикигә охшаш униң күчидин қорқмайдиған, өзлирини кәлкүндин қоғдиши вә һайатта қелишини капаләтләндүрүши үчүн уларға атап нәзирләрни қилмайдиған болди. дәрйалар қачан немиләрни қилидиғанлиқи ениқ болмиған күчлүк мәвҗутлуқ әмәс, һәйранлиқ ичидә тамаша қилинидиған җайларға айланди. кишиләр дәслипидә аддий қолвақлар билән йеқин арилиқ вә тейиз суларда сайаһәт қилишқа башлиди. дәрәхләрниң қовзақлири вә парчилирини палақ орнида ишлитишни кәшип қилғинида болса, техиму чоңқур суларға қарап илгирилиди. бу аддий, әмма үнүмлүк кәшпийат содиниң башлиниши дәп қариливатқан мал алмаштурушни қолайлаштурған сәпәрләргиму башламчи болди. әлвәттә, мәлум мәзгил өткәндин кейин бу чәклик сәпәрләр инсанларни қанаәтләндүрәлмәйдиған һаләт шәкилләнди. инсанлар дәрйалар ахирлашқан нуқтдики интайин һәйвәтлик бипайан тузлуқ суларға вә у суларниң у йеқида немиләрниң барлиқиға қизиқишқа башлиди. инсандики намәлумни билишкә интилиш роһи вә қизиқиш очуқ деңизларда үзәләйдиған васитиләргә болған еһтийаҗни оттуриға чиқарди. шуниң билән, йағачларни ойуп бүгүнки күндики парахотларниң «әҗдади» дейишкә болидиған кемиләрни йасиди. заманимиздин алтә миң йил илгири мисирда йасалған дәп қаралған бу кемиләр инсанийәт тарихидики әң муһим бурулуш нуқтилириниң бири иди. андин шамал күчи байқалди, тунҗи йәлкәнләр ишлитилди, шундақ қилип, инсанларға чәк – чеграсиз бир дунйа ечилған болди.

* * * * *

археологларниң ейтишичә, йәлкәнләр тунҗи қетим мисир вә миссопотамийәдә ишлитилгәниди. инсанлар, шамал вә йәлкәнниң сайисида кемиләрни палақлар билән һәйдәштин қутулуп, халиған еғирлиқтики йүкни наһайити йирақ җайларда җапа – мушәққәтсиз йөткәшкә мувәппәқ болди. дәслипидә йеқин әтрапида сода билән шуғулланди. деңизчилар деңизчилиқ тәҗрибиси чоңқурлашқансери анадолуниң җәнубий деңиз қирғиқидики дөләтләр, андин ғәрбтики мәдәнийәтләр билән сода қилишқа башлиди. ақдеңиз (оттура деңиз) очуқ деңизларға қариғанда бихәтәр иди, әмма кишини әпсусландуридиған вәқәләр йүз бәргән, парахотлар чөкүп кәткәнму болди... биз әнә шу ғәрқ болуп кәткән парахотларниң йардимидә, қәдимки мәдәнийәтләр вә өтмүш һәққидә тәсәввуримиздикидинму көп учурларға игә болдуқ...

* * * * *

анадолу җуғрапийәси нәччә миң йиллар бойичә нәччә он мәдәнийәткә саһибханлиқ қилиду. бу йәрләр археологийә җәннити болуп, көпинчә йәрлири үсти очуқ музейлиқ хусусийитигә игә. һәр күни дегүдәк илим - пән дунйасини һәйран қалдуридиған йеңи байқашларни көз алдимизда намайан қилиду. бу байқашларниң бәзилири нурғун йеңилиқларни сунса, йәнә бәзилири мәвҗут билимимизни күчәйтиду. тағлар, ташлар вә түзләңликләр: «мән тарихниң дәл өзимән, келиңлар, силәргә техиму көп нәрсиләрни сөзләп берәй» дәватқандәкла туйғу бериду. әмма, бизгә нида қиливатқини, қәдимки дәврләр һәққидә, инсанийәтниң өтмүши тоғрисида мәлумат бериватқини пәқәт қуруқлуқтики нәрсиләр биләнла чәклинәмду? әлвәттә, йақ! анадолуниң деңизлириниңму ейтидиған нурғун сөзлири вә байан қилидиған нурғунлиған һекайилири бар. илим – пән дунйаси түркийә деңиз тәвәликини деңиз археологийәси илиминиң башлиниш нуқтиси дәп қарайду. чүнки бу деңизлар қәдимки дәврдин башлапла һәм деңиз - окйан мәдәнийәтлириниң макани болиду, һәмдә нурғун мәдәнийәтләрниң өтүш йолини тәшкил қилиду. үч тәрипи деңиз билән қоршалған бу район, дәслипидә сода парахотлири вә деңиз армийәлири үчүн, кейинчә йолучилар парахотлири вә чарлиғучилар үчүн кәм болса болмайдиған йолға айлиниду.

* * * * *

«дунйаниң әң дәсләп чөкүп кәткән парахот қалдуқи» тунҗи қетим түркийәниң җәнубиға җайлашқан анталйа вилайитиниң қумлуҗа қирғиқида байқилиду. «гәлидонийә парахот қалдуқи» бир таш көпүк топлиғучисиниң су астидики издинишлири җәрйанида кесәк мислар вә парахот қалдуқини учратқанлиқини мәлум қилишидин кейин оттуриға чиқирилиду.  йүки мис, туч вә қәләйдин тәркиб тапқан парахот қалдуқлири үстидики карбон синақлири, вәқәниң буниңдин 3200 йил илгири, йәни ахирқи мис дәвридә йүз бәргәнликини оттуриға қойиду. қуруқлуқтики археологийәлик қезиш өлчимигә уйғун елип берилған дунйаниң тунҗи су асти қезип тәкшүрүш хизмитиму бу чөкүп кәткән парахот қалдуқини чөридигән һалда елип берилиду. башқичә ейтқанда, илмий җәһәттин «дунйадики тунҗи системилиқ су асти парахот қалдуқини тәкшүрүш» хизмити гәлидонийә парахоти қалдуқида елип берилиду. қалдуқларни қезип чиқириш 1960 - йили бир пәсилдә су астида тамамлиниду. парахот қалдуқидики тучтин йасалған палта, гүрҗәк, отиғуч, нәйзә, деһқанчилиқ вә ашхана сайманлири аридин нәччә миң йил өткәндин кейин деңизниң астидин қуруқлуққа чиқирилиду. гәлидонийә парахоти қалдуқиниң адәмни һәйран қалдуридиған йәнә бир тәрипи болса, ташландуқ нәрсиләр дәп қариливатқан абидиви метал тепилмилар болуп, бу нәрсиләр әйни дәврдики кишиләрниң һазирқи дәвр кишилиригә охшашла металларни қайта пишшиқлап ишлигәнликиниң испатидур. бу нуқтида, буниңдин 3200 йил илгири йашап өткән әҗдадлиримиз бизни йәнә бир қетим һәйран қалдурушқа мувәппәқ болиду.

қезивелинған асарә - әтиқиләр бодрум қәләсиниң бир су асти музейиға айлинишини капләткә игә қилиду. шундақ қилип, түркийәниң тунҗи су асти музейини қурулған болиду. гәлидонийә қезиш – тәкшүрүш хизмәтлири йәнә америкадики су асти археологийә тәтқиқатиниң башлинишиғиму йетәкчилик қилиду. мундақчә ейтқанда, дунйа су асти археологийәси чөкүп кәткән гәлидонийә парахоти қалдуқлири сайисида дунйаға келиду!

* * * * *

1984 - йили анталйаниң каш райони деңиз тәвәликидә байқалған улубурун парахот һадисиси, гәлидонийә парахоти қалдуқлиридин «дунйаниң әң бурун чөкүп кәткән парахоти» унванини тартивалиду. чүнки тепилмилар үстидики тәкшүрүшләр, бу вәқәниң гәлидонийә вәқәсидин 200 йил бурун йүз бәргәнликини оттуриға қойиду. улубурун парахот һадисиси 20 – әсирниң әң чоң байқашлириниң бири» дәп қарилиду вә қезиш — тәкшүрүш хизмәтлири 11 пәсил давамлишиду. нәччә миң қетимлиқ суға шуңғушлар нәтиҗисидә, мис буйумлар, нурғунлиған кобалт көки, йешил вә қуддус оти рәңлик йумилақ әйнәкләрдин тәркиб тапқан өзгичә буйумлар қезивелиниду. әң қәдимки хам әшйа мәнбәси дәп қаралған бу әйнәк маддилар, бизгә әйни дәврдә әйнәк содисиниң сүрийәдин әгә деңизиғичә болған җайларда қилинғанлиқини испатлап бериду. униңдин башқа, бу су асти парахот қалдуқлири арисидин пил вә бегемот чишлири, мис оқлар, нәйзә вә калтәк қатарлиқларму қезивелиниду.

* * * * *

тошулидиған маллар парахотқа қачиланған болуп, һәммә нәрсә йолға чиқишқа тәййар иди, улар көп миқдарда мисни елип, тинч деңизға қарап қибристин йолға чиқти. мәлум вақит өткәндин кейин боран чиқип, парахот  деңиз долқунлири арисида бичариләрчә давалғушқа башлиди. йүки еғир болғачқа, боран - чапқунға тақабил туралмиди, нәтиҗидә парахот анталйа деңиз қирғиқидики чоңқур суға ғәрқ болди. деңизчилар өйлиригә қайтип келәлмиди, тошулған йүкләр бәлгиләнгән нишанға йәткүзүләлмиди.

бизниң йуқирида байан қилғанлиримиз, ғәрбий анталйада йүз бәргән дунйаниң әң қәдимки парахот чөкүп кетиш вәқәсигә даир байанлар болуп, бәлким ишлар бу шәкилдә йүз бәрмигән, һәтта пүтүнләй башқичә болған болуши мумкин. әлвәттә, 3600 йил илгири йүз бәргән ишларни ениқ билишимиз мумкин әмәс. биз пәқәт мутәхәссисләрниң мөлчәрлиригә тайинип, уларни силәр билән ортақлаштуқ. у чағда йүз бәргән ишлар парахотниң ғәрқ болуп кетиши, узун мәзгил суниң астида йетип, қайтидин байқилидиған күнни күтүшигә сәвәб болди. ғәрбий анталйа парахот қалдуқи, улубурун парахот һадисиси байқилип аридин 35 йил өткәндин кейин, йәнә анталйа деңиз тәвәликидә байқалған иккинчи бир парахот чөкүп һадисиси һесаблиниду. бу байқаш нәтиҗисидә, у дунйаниң әң қәдимки парахот қазаси дегән унванни улубурун парахот қалдуқиниң қолидин алди. ғәрбий анталйадин тепилған ғәрқ болған парахот қалдуқи бизни 200 йил бурунқи чағларға елип бариду. бу түркийә деңиз тәвәлики, бәлки дунйа үчүнму бир йеңилиқ болуп, су асти археологийәсиниң тарихий мусаписини өзгәртиду, су асти дунйасиниң гөбәклитәпәси дәп атилиду. чүнки ғәрбий анталйа парахот қалдуқи һазирғичә байқалған әң қәдимки ғәрқ болуп кәткән сода парахоти қалдуқи һесаблиниду. қезиш җәрйанида, еғирлиқи бир йерим тонна келидиған охшимиған шәкилдики мис кесәкләр байқилиду. бу сәвәбтин, мутәхәссисләр уни дунйаниң әң балдурқи, бәлким тунҗи санаәт мәһсулатлирини елип йолға чиққан парахоти, дәп қарайду.

* * * * *

инсанларниң деңиз сәпәрлиригә атлиниши, охшимиған җуғрапийәлик районларға қәдәм бесишиға, йеңи мәдәнийәтләр билән бир гәвдилишишигә вә содиниң охшимиған өлчәмләргә қарап тәрәққий қилишиға башламчилиқ қилиду. мәсилән, бүгүнки сүрийә вә ливан әтрапида йашайдиған вә күчлүк парахотларға игә болған фәникәликләр, өзлири ишләпчиқарған есил буйумларни миссопотамийә, йунан, һәтта деңиз тарихчилириниң қаришиға асасланғанда, әнглийәгә елип бариду. анадолу қирғақлири һәр бир дәврдә бу муһим сода йолиниң мәркизидин орун алиду. түркийә деңиз тәвәлики дунйа су асти археологийәниң башлиниши вә тәрәққий қилишиға башламчилиқ қилиду, әң муһим қезип тәкшүрүшләр түркийә деңиз тәвәликидә елип берилиду. бибаһа асарә - әтиқиләр вә учурларни, дунйаниң әң қәдимки чөкүп кәткән парахот қалдуқлирини бу деңизлардин  тапқили болиду. гәрчә уларниң көпинчиси техи байқалмиған болсиму, әмма деңизлиримзида байқишимизни күтүп туруватқан нурғун ғәрқ болған парахот қалдуқлири йатмақта. анадолуниң йәр астиму, деңизлириниң чоңқурлуқлириму тарих чачиду.