ливийәдики ача йол

ливийәдики ача йол

күнтәртип вә анализ (27)

(мурат йешилташ)

һөрмәтлик радийо аңлиғучилар! «күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң хәвпсизлик тәтқиқатлири дириктори вә йазғучиси мурат йешилташ тәрипидин тәййарланған «ливийәдики ача йол» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.

**** **  *  **** * **** ****

ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH) қисимлири арқиму-арқа мувәппәқийәт қазанғандин кейин, ливийәдики һәрқайси тәрәпләрниң орунлирини қайтидин шәкилләндүргәнлики мәлум. әмдиликтә тираблусниң бихәтәрлики талаш – тартиш қилинмайдиған болди вә ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH) ниң мәвҗутлуқиға болған тәһдитләр йоқалди. бу мувәппәқийәтләрни асасән түркийәниң йардими билән қолға кәлтүргән һөкүмәт, бир тәрәптин қанунлуқ салаһитйитини техиму мустәһкәмләп, мәйданда йеңи утуқларни қолға кәлтүрүшкә тиришса, йәнә бир тәрәптин, түркийәниң йардими билән дөләтни қайтидин тәшкилләшкә тәййарлиқ қилмақта.

һафтәр қисимлири һуҗум һалитидин бирақла мудапиә һалитигә өтти вә мәйданда техиму көп йәрләрни қолдин берип қоймаслиқ асаслиқ нишаниға айланди. йәнә бир тәрәптин һафтәрниң қоллиғучилириниңму урушта ғәлбә қилған тәрәптә булуш үмиди суға челашти вә әмдиликтә пүтүнләй мәғлуп болған тәрәптә болмаслиқ үчүн амал бар зийанлирини азайтишниң йолиға меңишқа башлиди. буниң үчүн улар ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH) қисимлириниң илгирилишини тохтитиш үчүн қойуқ паалийәтләрни давамлаштурмақта. буниңдин илгири мәсилигә төвән сәвийәдә қатнашқан америкаму ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH)  ни қоллаш үчүн бир қәдәр актип позитсийә тутушқа башлиди.

әң йеңи өзгиришләргә асасән ливийәдә шәкилләнгән вәзийәт вә земин контроллуқи мәсилиниң ахирлашқанлиқи әмәс, бәлки вақитлиқ характергә игидур. бирақ өзгиришләрниң йөнилишиниң қайаққа йүзлиниши һәр қайси тәрәпләрниң йепиқ йаки очуқ елан қилишқан қизил сизиқлири вә бу сизиқларни қандақ йеңилайдиғанлиқиға бағлиқ. ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH) вә уни қоллаватқан әң муһим күч түркийә үчүн қизил сизиқлар сиртә билән җуфрани өз ичигә алиду - әлвәттә. бу сизиқлар униң биләнла чәклинип қалмайдиған дәриҗидә ениқ. әң муһими һәрбий исйанчи гуруппиларни вә йалланма әскәрләрни контироллуқи астидики җайлардин қоғлап чиқиришни ишқа ашуруп, ливийә миқйасида дөләт һакимитини қуруп чиқиш, сийасий вә иқтисадий муқимлиққа капаләтлик қилиштур. бу мәқсәткә йетиш билән биргә, дипломатик вә сийасий музакириләр һәр қандақ басқучта чәткә қеқилмай кәлмәктә һәмдә зөрүр тепилғанда һәрбий усулларни қоллиништинму чекинмәй кәлмәктә.

һафтәрниң мәйдандики мәғлубийәтлиридин кейин, әмдиликтә хусусий һалда қизил сизиқ бәлгиләш салаһийити қалмиди. униң орниға мәзкур қизил сизиқлар қоллиғучилири тәрипидин биваситә йаки васитилиқ шәкилдә сизилмақта. мәсилән, русийә ливийәдә рәсмий һәрбий мәвҗутлуқи йоқлуқини илгири сүрсиму, әмма вагнерарқилиқ шәкилләндургән қурулмилиридин башқа йәнә, ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH) ниң сиртә вә җуфрани контроллуқи астиға елишини тосуп қилиш үчүн техи йеқинда һафтәр унсурлириға уруш айропилани йоллап бәрди.

фирансйә болса, көплигән йиллардин буйан һафтәргә селинған мәбләғниң пайдисини алалмайдиғанлиқини көрүп, һеч болмиғанда бир қисмини болсиму қутқузуп қилишниң койида һәрикәт қилмақта вә бир тәрәптин уруш тохтитишни тәләп қилип, йәнә бир тәрәптин һафтәрниң чекиндүрүлишидә әң үнүмлүк рол ойниған түркийәгә әйибләш характерлиқ тил ишлитишни давамлаштурмақта. буниңдики мәқсәт түркийәни ливийә мусаписидин айриветиштин ибарәттур. фирансийәниң бу позитсийисидә шәк-шүбһисизки, ливийәдин башқа шәрқий ақдеңиздики күч талишишта қолдин кәткән гиополитилиқ тәсириму муһим рол ойнимақта.

әрәб бирләшмә хәлипилики вә сәуди әрәбистан болса, бу җәрйанда алдинқи пиланға чиқмаслиққа урунуп, мисир вә әрәб иттипақи арқилиқ ливийәдики зийинини әң төвән чәккә чүшүрүшкә вә тәң орунда турушқа тиришмақта. бу нуқтда, мисирниң әрәб бирләшмә хәлипилики вә сәуди әрәбистан билән болған иқтисадий вә сийасий беқиндилиқиниңму тәсири билән нөвәттики өзгиришләргә нисбәтән техиму биваситә позитсийәдә болуватқанлиқини ейтишқа болиду.

ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH) қисимлири ливийәниң ғәрбини толуқ  контроллуқиға алғандин кейин, сертә вә җуфрани елиш үчүн «ғәлибә йоли һәрикити» ни башлиған 6 – ийунда, сиси һөкүмити һәрикәткә өтүп, һафтәр вә ақилә салиһ билән бирликтә қаһирәгә йиғилди вә уруш тохтитиш чиқириқи елан қилди шундақла сийасий һәл қилиш чариси тәләп қилди. «қаһирә хитабнамиси» намида оттуриға қойулған бу тәклип барлиқ һафтәр қоллиғучилириниң күчлүк алқишиға еришти. ливийә мәмликәтлик мурәссәләштүрүш һөкүмити (UMH)  сиртә вә җуфрани азад қилиштин илгири уруш тохтитилмайдиғанлиқини җакарлиши вә бу районларда һәрбий һәрикәтләргә тәййарлиқ қилишни давамлаштуришиға қарши сиси 20 - ийунда һәрикәткә өтүп, сиртә вә җуфрани мисирниң «қизил сизиқи» елан қилди һәмдә бу районларниң контироллиқи тартивилинған тәқдирдә ливийәгә мудахилә қилидиғанлиқи һәққидә сигнал бәрди.

әмдики нуқтида ливийә вә райондики күч тәқсиматиниң қайта шәкиллиниши чуқумдур. алдимиздики күнләр, ливийәниң тәқдирини бәлгиләйдиған өзгиришләргә һамилдар. шүбһисизки, ливийәдики өзгиришләр райондики өзгиришләрниму шәкилләндүриду- әлвәттә.