риванда қирғинчилиқи

түркийә авази радийоси хәвири: бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) ниң 1948 – йилидики  ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң алдини елиш вә садир қилғучиларни җазалаш әһдинамисиниң роһиға асасән, миллий, етник, ирқий йаки диний бир қатламни қисмән йаки пүтүнләй йоқитип ташлашни нишан қилған һалда садир қилинған ишларниң һәрқандақ бири, ирқий қирғинчилиқ җинайити шәкилләндүриду. бу қилмишларни муәййән қатламға мәнсуп кишиләрниң өлтүрүлүши؛ еғир шәкилдә җисманий йаки зеһний зийанкәшлик қилиниши؛ тәлтөкүс йаки қисмән шәкилдә маддий мәвҗудийитигә хатимә беришни көзләп уларниң турмуш шараитиниң қәстән өзгәртилиши؛ уларға қарита туғут чәкләш тәдбирлириниң йолға қойулуши؛ у гуруппиға мәнсуп балиларниң мәҗбурий йосунда башқа бир гуруппиға қошуветилиши дегәндәк категорийәләргә айришқа болиду.

әслидә 1944 – йили полшалиқ йәһудий рафаел лемкин натсист германийәсиниң йәһудийларға қаратқан системилиқ йоқитип ташлаш пиланиға ениқлима бәргән тәтқиқатиғичә дунйада ирқий қирғинчилиқ дәйдиған бир аталғу йоқ иди. рафаел лемкин, ирқ дегән мәнини билдүридиған гирекчә «geno» дегән сөзни, өлтүрүш дегән мәнини билдүридиған гирекчә «cide» дегән сөз билән бирләштүрүп «genocide» (ирқий қирғинчилиқ) дегән уқумни тунҗи қетим ишлитиду. бу уқум гәрчә асаслиқи бир қисим ғәрб дөләтлириниң инсан қелипидин чиққан қилмишлириға ениқлима бериш мәқситидә оттуриға қойулған болсиму, нөвәттә мәзкур дөләтләр тәрипидин асаслиқи ғәрб сиртидики дөләтләргә қарита ишлитимәктә.

сәһипимизниң бүгүнки санида риванда ирқий қирғинчилиқи һәққидә тохтилип өтимән. риванда қирғинчилиқи боснийә - гертсеговина қирғинчилиқидин илгирики инсанийәт тарихи шаһит болған әң ахирқи қетимлиқ қирғинчилиқ болса керәк.

тарихий арқа көрүнүш: белгийәму парчилап башқуруш әнәнисини давамлаштурди

риванданиң тарихи маһийитидин елип ейтқанда мустәмликә қилинған башқа нурғун дөләтләрниң тарихидин пәрқлинип кәтмәйду. риванда алдида германийә тәрипидин бесивелинди. германларниң биринчи дунйа урушида мәғлуп болушидин кейин белгийә ишғал қиливалди.

риванданиң мустәмликә қилиниш шәклиму башқа мустәмликиләрдин пәрқләнмәйду. белгийәниң ривандадики қилмишлири әнглийәниң парчилап башқуруш сийаситиниң башқичә варийанти иди. белгийәму башқа көплигән империйалист дөләтләрдикигә охшашла империйалист түзүмлирини давамлаштуруш үчүн аз санлиқларни қоллаш сийаситини йолға қойиду. бу мәқсәттә германийә башлиған көп санлиқтики хутуларға қарши тутсиларға тайиниш истратегийәсини вә тутсиларниң қабилийәт җәһәттә техиму үстүн икәнлики қаришини йақлайду. шундақ қилип, бурун йүз йиллар бойичә йанмуйан йашап кәлгән тутси вә хуту қәбилилири арисида сүркилиш пәйда қилиниду.

белгийәниң бу парчилап башқуруш сийаситиниң түрткисидә, дөләт мустәқил болғучә болған җәрйанда аз санлиқни тәшкил қилидиған тутсилар тәрипидин зорлуқ – зомбулуқ вә бесим билән башқурулди. риванда 1961 – йили мустәқиллиқиға еришкәндә  болса, һакимийәт хутуларниң қолиға өтти. 1950 – йиллардин кейин белгийә хутуларни қоллашқа башлиди. бу қетим узун йиллар бойичә бастурулушқа, езилишкә дуч кәлгән хутулар өзлиригә йүргүзүлгән сийасәтләрни тутсиларға йүргүзди.

1994 – йили 1 милйон адәм қирғин қилинди...

аз санлиқни тәшкил қилидиған тутсилар  билән көп санлиқни тәшкил қилидиған хутулар арисидики сүркилиш вә тоқунушлар 1994 – йилиғичә давамлашти. 1994 – йили хуту қәбилисигә мәнсуп пирезидент хабйаримана тутсилар билән тинчлиқ келишими сөһбити өткүзиду. келишим һасил қилиниду. келишимниң роһиға асасән, тутсиларму һөкүмәтниң башқуруш ишлириға арилишидиған вә гепи өтидиған һаләткә келидиған болиду. лекин, хабйаримананиң айропилани етип чүшүрүветилиду.

тутсиларни пирезидентниң өлтүрүлүшиниң җавабкари, дәп қариған хутулар, қорқунчлуқ қирғинчлиқ елип бариду. йүз күн ичидә бир милйонға йеқин тутси вә мөтидил хуту қәтл қилиниду. бу, күндә оттуричә 10 миң адәмниң өлтүрүлүши дегәнлик болиду. дөләт әмәлдарлири вә таратқулириму қоллап – қуввәтлигән қәтлиамда аптоматик қораллар болмиғанлиқи үчүн, ашқун хутулар қилич шәкиллик пичақлар билән йүз миңларчә инсанни қәтл қилиду, көйдүриду, айалларға басқунчилиқ қилиду. белгийә тәрипидин парчилаш мәқситидә тутси вә хуту категорийәси бойичә бәргән кимлик картилири, тутсиларниң техиму асан қолға чүшүрүлүп өлтүрүлүшидә васитилик рол ойнайду. қирғинчилиқ аридин йүз күн өткәндин кейин тутсилар тәшкил қилған риванда вәтәнпәрвәрләр фиронтиниң пайтәхткә кириши билән ахирлишиду.

б д т бигунаһ кишиләрни муһапизәт қилишниң орниға әскәрлирини чекиндүрди

қирғинчлиқ башлиған күнләрдә ривандада б д т ниң 2500 кишидин тәркиб тапқан тинчлиқ сақлиғучи қисимлири бар иди. б д т тинчлиқ сақлаш қисимлири тутсиларниң қирғинчилиқтин қечип сиғинидиған бирдинбир панаһгаһи һесаблинатти. лекин, б д т тинчлиқ сақлаш қисимлириниң бу ишқа тутқан позитсийәси 1995 – йили боснийә – гертсеговинада, серибринетзада йүз бәргән қирғинчилиқларға тутқан позитсийәдин пәрқлиқ болмиди. б д т  хәвпсизлик кеңишиниң қарариға асасән, 2500 болған әскәр сани 250 кә қисқартилди. гойаки серибринетзадиму шәһәрни муһапизәт қилишқа мәсул голландийәлик б д т тинчлиқ сақлаш қисимлири қомандани том карремансниң өзидин панаһлиқ тилигән 25 миң кишини вә шәһәрни серибларға өткүзүп бәргинигә охшашла бир иш болди.

фирансийәниң роли...

риванда пирезиденти кагаме, фирансийә билән белгийәни ирқий қирғинчилиқниң биваситә сийасий тәййарлиқ қилғучилири, дәп әйиблимәктә. ирқий қирғинчилиқта зийанкәшликкә учриғучилар фирансийә вә белгийәдә бу дөләтләрниң әмәлдарлири үстидин сотқа әрзләрни сунмақта.

ривандадики католик черкави, черкавниң ирқий қирғинчилиқта ойниған роли түпәйли риванданлиқлардин кәчүрүм сориди.

риванда мәмликәтлик ирқий қирғинчилиққа қарши туруш комитети, 2016 – йили «ирқий қирғинчилиқниң җавабкари вә тил бириктүргүчилири» икәнликини илгири сүрүп, баш иштаб башлиқи җакуес ланксейд қатарлиқ йуқири дәриҗилик 22 нәпәр фирансуз офитсерниң исмини ашкарилиди. фирансуз офитсерлар қирғинчилиқни садир қилғучиларни мәшиқ қилдуруш вә уларни қорал билән тәминләш билән әйибләнмәктә.

фирансийә, 1994 – йили 23 – ийунда дөләтниң ғәрбий җәнубида панаһланғучилар үчүн бихәтәр район тәсис қилиш мәқситидә һәрикәт башлайду. бирақ фирансийә, қирғинчилиқниң алдини елишниң орниға қирғинчлиқни садир қилғучиларни қорал вә оқ – дора билән тәминләп, риванда вәтәнпәрвәрләр фиронтиниң илгирилишигә путликашаң болиду. фирансуз журналист саинт – егзуперий, хутуларни қоралландуруш йолйоруқиниң өз дәвриниң пирезиденти франчоис миттерандниң баш катипи хуберт ведринниң йазма буйруқиға асасән чүшүрүлгәнликини илгири сүриду.

фирансийәниң сабиқ пирезиденти франчоис миттерандниң 1998 – йили ле фигаро гезитиниң зийаритини қобул қилған чағдики «у дөләтләрдә бир қирғинчлиқниң йүз бериши унчивала муһим иш әмәс» дегән сөзлири интайин қорқунчлуқтур.

хәлқара җәмийәтниң күчлүк наразилиқи вә кишилик һоқуқниң дәпсәндә қилинғанлиқи тоғрисидики әйибләшләр түпәйли, аридин 25 йил өткәндин кейин пирезидент макрон 2019 – йили апрелда оттуриға чиқип, қирғинчилиқни тәкшүрүш комитети қурушни қарар қилди. мустәқил көзәткүчиләр, мәзкур комитетқа иқтидарлиқ мутәхәссисләрниң әмәс, фирансийә тәрәп «мувапиқ» дәп қариған кишиләрниң киргүзүлүшини әйиблимәктә.

белгийә билән фирансийә җавабкар, дәп қариливатқан риванда қирғинчилиқи техи 25 йил илгирики иш. брентон таррантниң җүмә намизи әснасида 50 мусулманни қәтл қилиши болса, техи өткән ай йүз бәрди. көпинчә һалларда империйализм тарихта қалди, мән таррантизм дәп атаватқан ақ тәнлик ирқчилиқ террори, натсизми дәвримиздә йоқалди,  дәп ойлаймиз. мушундақ ойлаш бәлки инсан болушимизниң тәқәззасидур. чүнки, бу хил шәпқәтсизликләрниң тарихта қалған болушини үмид вә арзу қилимиз. бирақ биз қанчилик унутсақ онутайли, империйалист нийәтләр, вәйран қилғуч идеологийәләрниң муддиалири йеп – йеңи һаләттә турмақта. бизни буни изчил әслитип турмақта. улар нөвәттә бурунқиға қариғанда техиму көп қан төкәләйдиған техникилиқ иқтидарға игә. биз  болсақ - инсанлиқ аилиси болуш сүпитимиз билән – вәһшийлик ғәрб мәркәзлик болғинида, бурунқиға қариғанда техиму зәип қарши турушқа, техиму аз көрүш вә техиму төвән дәриҗидә нарази болуш майиллиқиға игимиз.