әрәб иттипақиниң сүрийә киризисигә тутқан позитсийәси

түркийә авази радийоси: иккинчи дунйа урушидин кейинки мәзгилләрдә хәлқаралиқ тәшкилатлар дунйа сийаситидә муһим актийорларға айлинишқа башлиди. бу җәрйанда әрәб дөләтлири, болупму йеқинқи йилларда нурғунлиған районлуқ мәсилиләрдә намайан қилған мувәппәқийәтсиз һәрикәтлири сәвәблик әрәб хәлқи нәзиридә һөрмитини йоқитип қойди. районлуқ мәсилиләргә һәл қилиш чарәси тепишта тәсир күчигә игә болалмиған әрәб иттипақиниң оттура шәрқ җуғрапийәсидә сийасий, иқтисадий вә мәдәнийәт һәмкарлиқини тәрәққий қилдуруштиму мувәппәқийәткә еришәлмәслики, тәшкилатниң мәвҗудлуқ сәвәбиниң талаш-тартиш қилинишиға сәвәб болмақта.

төвәндә йардәмчи дочәнт доктор исмаил нуман тәлҗиниң анадолу агентлиқида елан қилинған темиға мунасивәтлик анализини һузуруңларға сунимиз.

болупму, исираилийәниң пәләстиндики ишғалчи сийаситиниң қаршисида әрәб дөләтлирини бир күнлүк астиға топлап, бу дөләткә қарши сәптин орун елишқа илһамландуридиған бир қурулмини шәкилләндүрәлмигән әрәб иттипақи, 2017-йилниң ийун ейида парс қолтуқи дөләтлири оттурисида башланған киризисниң чоңқурлишиши алдида авазини чиқиралмиди. сүрийәдә давамлишиватқан ички уруш әрәб иттипақи һәл қилиш чарәси тепишта қийниливатқан йәнә бир мәсилә һесаблиниду. йүз миңларчә адәмниң җенидин айрилиши вә милйонларчә кишиниң йурт-маканлиридин айрилишқа мәҗбур қелишиға қарап турған әрәб иттипақи, йетип кәлгән һазирқи нуқтида ролини җари қилдуралмиған тәшкилатқа айланди.

әрәб иттипақиниң сүрийә мәсилисидики бу позитсийәси, өткәнки күнләрдә дипломатик талаш-тартиш мәсилисигә айлинип, хәлқаралиқ таратқулардин орун алди. әрәб иттипақи баш катипиниң мийунхендики хәвпсизлик алий йиғини җәрйанида, түркийәниң африндики һәрбий һәрикитини тәнқид қилиши вә «әнқәрәниң бир әрәб дөлитиниң ишлириға арилашқанлиқи» ни тәкитләп, панәрәбист характерлик сөзләрни қилиши, йиғинға қатнишиватқан түркийә ташқи ишлар министири мәвлүт чавушоғлуниң қаттиқ наразилиқиға дуч кәлди. ташқи ишлар министири мәвлүт чавушоғлу мисирлиқ дипломат әһмәт әбул әлгәйтниң байанатиға җавабән, әрәб иттипақиниң сүрийә һакимийитиниң сийасәтлиригә қол қовуштуруп қарап турған әһвал астида түркийәни тәнқид қилишқа урунушиниң асассиз икәнликини көрсәтти.

мәвлүт чавушоғлу әрәб иттипақиниң өзигә әза бир дөләт рәһбириниң химийәлик қорал ишлитиши вә йерим милйон нопусни өлтүрүшиниң алдини алалмиғанлиқини тәкитләп, «әрәб иттипақиниң сүрийәдә һәрбий һәрикәтләр вә һуҗум вәқәлирини пәйда қиливатқан америка һәмдә башқа ғәрб дөләтлиригә һечнимә дейәлмәй туруп, түркийәни тәнқид қилишини қобул қилғили болмайдиғанлиқини» билдүрди.

ундақта, мәвлүт чавушоғлуниң бу йоллуқ тәнқидини техиму йахши чүшиниш үчүн әрәб иттипақиниң қандақ мувәппәқийәтсизликләрни баштин кәчүргәнликини тарихий нуқтидин чүшинишкә тиришайли:

әрәб дөләтлири арисида өзара һәмкарлиқни күчәйтиш вә районлуқ тәһдитләргә қарши бирликтә күрәш қилиш мәқситидә бир йәргә җәм болған мисир, ирақ, сүрийә, ливан, сәуди әрәбистан вә ийорданийә қатарлиқ дөләтләр тәрипидин 1945-йили қурулған әрәб иттипақи, йилларниң өтүши билән йеңи әзаларни қобул қилиш арқилиқ 22 әзаға игә районлуқ тәшкилатқа айланди. әрәб иттипақи иқтисадий мәдәнийәт җәһәттин чәклик һәмкарлиқни ашурған болсиму, сийасий җәһәттин қурулуш вақтида бәлгиләнгән нишаниға йетәлмиди. буниңға, әрәб иттипақиниң пәләстин-исираилийә мәсилисиниң һәл қилинишида күчлүк тәсиргә игә болалмаслиқини очуқ мисал қилип көрситишкә болиду.

қурулғандин тартип исираилийәниң сийасәтлиригә қарши байанатларни елан қилған, бирақ һәр қандақ мәҗбурлаш күчи болмиған қарарларни чиқарған әрәб иттипақи, әзалири арисидики охшимиған мәнпәәт қайғулири вә мәқсәтләр сәвәбидин күчлүк тәсиргә игә ортақ сийасәтни йолға қойушта қийинчилиққа учриди. бу әһвал аддий қилип ейтқанда, 1948-йили исираилийәгә қарши башланған байқут һәрикитидә оттуриға чиқти.

әрәб иттипақиниң исираилийәгә қарши башлиған байқут қарариға, йилларниң өтүши билән әза дөләтләрниң көпинчиси бойсунмиди. 1979-вә 1994-йили исираилийә билән тинчлиқ келишими имзалиған мисир билән ийорданийә байқут қарарини әмәлдин қалдурди. ийордан дәрйасиниң ғәрбий қирғиқидики пәләстин һөкүмитиму 1993-йили исираилийә билән түзгән келишим бойичә байқутни ахирлаштурди. 1996-йили елинған қарар билән парс қолтуқи һәмкарлиқ келишимигә әза дөләтләр исираилийәни байқут қилиш қарариниң райондики тинчлиққа тосқунлуқ қилғанлиқини сәвәб көрситип, әзәлдинла чәклик нисбәттә қатнашқан байқут қарарини рәсмий ахирлаштурди.

әрәб иттипақиниң мәсилини һәл қилишида вә ортақ һәрикәт қилишида қанчилик мувәппәқийәтсиз болғанлиқини 2010-йили башланған әрәб баһаридин техиму йахши көрүвалғили болиду. әрәб иттипақи сүрийә билән йәмәндә давамлишиватқан ички урушта тинчлиқни йақилайдиған һәл қилиш чарәси тепишта ролини җари қилдуралмиди.

район дөләтлири арисида мәқсити өзара һәмкарлиқни күчәйтиш болған әрәб иттипақиниң йетип кәлгән нуқтисида бу нишанидин йирақлашқанлиқини көргили болиду. буниңға, 2017-йили ийунда башланған парс қолтуқи киризиси җәрйанида оттуриға чиққан өзгиришләрни йәнә бир мисал қилип көрситишкә болиду. сәуди әрәбистан, әрәб бирләшмә хәлипилики вә бәһрәйнниң қатарға қарши йолға қойған сийасий вә иқтисадий ембарголарға, әрәб иттипақидики әң күчлүк дөләт болған мисирму қатнашти. әзалири арисида сийасий, иқтисадий, мәдәнийәт вә иҗтимаий һәмкарлиқни күчәйтиш мәқситигә игә әрәб иттипақи, бу төт саһәниң һәммисидә қатарға қарши башланған ембарголарға җимҗит қарап турди.

қисқичә қилип ейтқанда, күнимиздики сийасий вәзийәттә әрәб иттипақини ролини җари қилдуралмиған тәшкилат икәнликини ейтиш җайида ейтилған гәп болиду. дунйа нуқтисидин ейтқанда, демократийәлишиш кәң омумлашқан бир мәзгилдә нурғун әзалири диктатор һакимийәттин тәшкилләнгән бир тәшкилатниң қанунлуқ салаһийити үстидә муһим гуманларни барлиққа кәлтүриду. бу әһвал 2016 –йили йүз бәргән бир вәқә билән өзини техиму ениқ оттуриға чиқарди. әрәб иттипақиниң 27-қетимлиқ йиллиқ алий рәһбәрләр йиғиниға саһибханлиқ қилидиған маракәшниң «тәшкилатқа әза дөләтләр арисидики пикир охшимаслиқи сәвәбидин, бу қарардин ваз кечиши, район дөләтлири арисида күчлүк тәсир пәйда қилди. маракәш ташқи ишлар министирлиқи мәсилигә мунасивәтлик елан қилған байанатида, «йиғинда илгирики йилларда елинған охшаш қарарларниң қобул қилинидиғанлиқини вә әрәб дөләтлири арисида болмиған иттипақлиқни бардәк көрситидиған хата қарашни шәкилләндүрүшкә пайдилиқ икәнликини әскәртип, әрәб рәһбәрлириниң оттуридики пикир охшимаслиқларни қобул қилиши керәклики» ни тәкитлиди. март ейида ечилиши пилан қилинған алий рәһбәрләр йиғини, мавританийәниң саһибианлиқ қилишни қобул қилиши билән ийул ейида өткүзүлди.

йуқиридики әһвалларни йиғинчақлиғанда, әрәб иттипақи баш катипи әһмәт әбул гәйтниң түркийәниң африндики һәрбий һәрикитини тәнқид қилиши, тәшкилатниң мәйданиға вәкиллик қилиштин бәкрәк, хусусий қараш икәнликини көрүвалғили болиду. мисирдики сиси һакимийити билән иттипақлашқан бурунқи һакимийәттики актийорларниң, әнқәрәниң 2013-йили мисирда йүз бәргән һәрбий өзгиришкә нисбәтән тутқан қаттиқ позитсийәси сәвәбидин һәр қетим пурсәт кәлгәндә түркийәни тәнқид қилишқа урунушиға, әбул гәйтниң африн һәрбий һәрикити һәққидә елан қилған байанатиниң арқисидики қозғатқуч күч сүпитидә қараш керәк.