мәдәнийәт үчүн риқабәтлишиш

мәдәний болуш маддий байлиққа йаки технологийәлик вастиларға вәйаки йуқири пән-техникиға игә болуш дегәнлик әмәс, бу кәлиминиң мәниси бәкрәк адәм болушқа мунасивәтлик.

мәдәнийәт үстидики муназириләр буниңдин 20 йил муқәддәм самуел хаңтиңтуңниң «мәдәнийәтләр тоқунуши вә дунйа тәртипиниң қайтидин орнитилиши»намлиқ әсири билән қайтидин улғайди. бу муназириләрдин, соғуқ мунасивәтләр уруши дәвири ахирлашқандин кейинла шәкиллинишкә башлиған йеңи җаһангирлик пиланлирини хәлқара вә инсанларниң еңида қанунлуқ вә йоллуқ қилиш үчүн пайдилинилди. шундақла, назакәт, мәдәний болуш вә мәдәнийәт уқумлирини илмий җәһәттин муназирә қилиш имканийитигиму зийан салди. мәдәнийәт уқуминиң көңүлсиз өтмүши болғанлиқтин, шуңа чоқум еһтийат билән һәрикәт қилишимиз лазим.

19-әсирдә йавропа җаһангирлики мәдәнийәт уқумидин мәдәнийәтләр вә җәмийәтләр тәбиқиси бәрпа қилиш, ишғалийәт вә аҗизларни езиш сийасәтлирини йоллуқ вә қанунлуқ қилиш үчүн хиҗил болмастин пайдиланди. йавропа өзиниң гуманстик (инсаний) туйғуси вә әхлақидәк көринидиған нәписини қандуруш үчүн өзгиләрни мәдәнийләштүрүшни тарихий «бурч» дәп билди. әмәлийәттә һәқиқәт йаки риаллиқ мундақ иди: «йавропаниң җаһангирлик қилмишлири нәтиҗисидә  йавропалиқлар җар салғандәк асийа йаки африқиға нә мәдәнийәт, нә қанун, нә низам кәлмиди. йавропалиқ вә йавропалиқ болмиғанлар арисида чоңқур һаң пәйда болди, карл маркс вә рудйард киплиңдин, җон старт мил вә томас маколейғичә нурғун йавропалиқ мутәпәккур әпсус ғәрбликләрниң  асийа җәмийәтлиригә қилған әткәнлирини көккә көтүрүшти. лекин риаллиқ йаки һәқиқәт мундақ иди: җаһангирлик қайнимида мәдәний, инсаний йаки әхлақий нәрсиләрниң һәммиси  йоқ болди.

ундақта, мәдәнийәт уқумини тоғра ишлитишни капаләткә игә қилидиған күлтүр рамкилири  19 –әсирдин буйан өзгәрдиму? бу әмәлийәттә мәсилигә қайси нуқтидин қаришимизға бағлиқ. пүткүл нсанийәтниң мәнпәәтини асас қилип, күлтүр вә мәдәнийәт қатлам вә тәбиқлиридин һалқип өтүш үчүн намайән қилған нийитимиздә көринәрлик өзгиришләр барлиққа кәлди. бу нуқтидин көп хиллиқ, көп мәдәнийәтлик вә иттипақлиқ ичидә йашаш тоғрисидики пикирләр һәқиқәтән тәқдирләшкә әрзийду. лекин җаһангирликниң мираси һөкүмранлиқ, үстүнлүк вә хоҗайинлиқ давалири йеңи уқумлар билән қайтидин күнтәртипкә келиватқан 21-әсирдиму күнтәртиптин чүшмиди. бу әһвал мәдәнийәт үстидә қилинған муназириләргә гуман билән қарашни тәқәзза қилмақта. мәдәнийәт уқумини җаһангир күчләрдин қайтурувелишқа шунчилик тиришп көргән болсақму, тарих африқида, оттура шәрқниң нурғун җайлирида, асийа вә башқа йәрләрдә бизгә өзини һәр минут, һәр секунтта әслитип турмақта. җәсур йеңи дунйаниң вәдилиридин гуман қилишқа мәҗбур қиливатқан тарихта болуп өткән вәқә һадисиләрла әмәс, бәлки нөвәтики дунйа тәртипиниң адаләтсиз вә мувазинәтсиз риаллиқлиридур.

мәсилигә уқум җәһәттин қарайдиған болсақ, мәдәнийәт муназирилирини шәклик һаләткә кәлтүрүп қойған йәнә бир амил бар. бүйүк идеологийәләргә қилинған пост-модерин (кейинки модерин)лиқ һуҗум инсанийәтниң земиндики сәпирини чүшиниш үчүн ишлитилгән барлиқ уқумлар вә пикирләргә зийан йәткүзди. пост-модерин вә барғанчә күчийип кетиватқан анти-риалист (риализимға қарши) еқимлириниң йақлиғучилириниң қаришичә,  мәдәнийәт уқуми күлтүр, җәмийәт, тарих йаки инсанни чүшиниш үчүн һәддин зийадә мубалиғә қиливетилгән карға кәлмәс уқум. уларниң қаришичә йәнә «бүйүк идеологийәләр дәври»ахирлашқанлиқи үчүн, мәдәнийәткә охшаш уқумларни өтмүштә қалдуруп қойуш лазим.

һекайә пост-модернистләр ойлиғандәк  бу йәрдә ахирлашмайду. мундақ бир бинормал әһвал мәвҗут: пост-модеринизим һазирқи дунйани айдиңлаштуруп чүшинишниң орниға дунйани техиму хирәләштүрүвәткән «чоң еқим» һалитигә кәлди.

«пост модернизм <кейинки модернизм йаки модернизим ашти >» еқими көпинчә һалларда анти реалист (риализимға қарши), һәтта «ниһилист < мутләқ йоқ>» нәзәрийәсигә болған майиллиқи сәвәбидин өзиниң анализ җәһәттин қошқан төһпилиригә көләңгә чүшти. очуқрақ қилип ейтқанда, биз һәр күни баштин кәчүрүватқан һадисиләр йәр шари характерлик сийасәттин хәлқаралиқ пул – муамилә ишлириғичә «чоң – чоң пилан – лайиһәләр» ниң техичә һәрикәттә икәнликини тәсвирләп бериду. бизниң техиму кичик өлчәмләргә асасән, бәлки нәзәрийиви сәргүзлүкләргә асасән пикир – тәпәккур қилишимиз арқилиқла дунйани техиму пакизә, техиму адил вә техиму аз хәтәрлик һалға кәлтүргили болмайду. чүнки урушлар, ишғалийәт һәрикәтлири, қораллиниш риқабәтлири, кәң көләмлик қирғучи қораллар, истемалчилиқ вә көңүл ечиш мәдәнийитиниң һәммә йақни қаплап кетиши үзлүксиз давамлашмақта. һалбуки, йеңи дунйаниң җәсур  пидаилири йәни йеңи дунйаниң һәқиқәтчил, мустәқил вә әркин һәрикәт қилиш иқтидариға игә әзалири буниң астида қаттиқ езиливатиду. йуқирида тилған алғанлиримизниң һәммиси әслидә адәттин ташқири дәриҗидә модерндур. йәни 19 – вә 20 – әсирләргә аит һәқиқәтләр болуп, күнимиздиму анчә көп өзгәргиниму йоқ. пост модернизмға асаслинидиған пикир – тәпәккур қилиш шәкли толиму әпсуски дунйаниң модернизм сәвәбидин оттуриға чиққан мусибәтлиригә тақабил туруш пурсити йаритип бәргини йоқ.

мәдәнийәтни, уни кәмситкәнләрдин вә монополчилардин қутқузуш үчүн техиму көп тиришчанлиқ көрситишкә тоғра келиду. бу болса ишни бир йәрдин башлашни тәқәзза қилиду. немишқа? чүнки аталғуси мәнилик вә һайатимиз билән мунасивәтлик болған амил бүгүнимиз вә келәчикимиз үчүн өзиниң тәсир күчини давамлаштурмақта. аталғуниң әгри-бүгри өтмүшидин тәҗрибә – савақларни йәкүнләш вә өтмүшниң хаталиридин сақлиниш, бәлки әң йахши башланғуч нуқтиси болуши мумкин. мәдәнийәтни диққәт қозғайдиған бир нәрсигә айландуруп қойуш мәқситидә уни көптүрүветиштин сақлинишимиз керәк һәмдә уни сийасий мәқсәтләр үчүн ишләтмәсликимиз лазим. мәдәнийәтни наһайити аддий шәкилдә «<илғарлиқ еңи>, <илғарлиқ позитсийәси> вә <илғарлиқ һәрикити> ниң мәҗмуәси» дәп чүшинишимиз мумкин. мәдәнийлишиш аристотил ейтқандәк, «йахши һайат кәчүрүш», фараби ейтқандәк, «ават шәһәр бина қилиш» билән мунасивәтликтур. әқил парасәт әхлақ - пәзиләтлик, пиринсиплиқ вә һөрмәтлигүчи болушниң асасидур. башқиларниң мәвҗудийитидин, бизгә һәмраһ болушидин зоқлиниш, уларға һөкүмранлиқ қилиш йаки уларни суйиистемал қилишқа урунушниң орниға, һайатлиримизға қошқан төһпиләр арқилиқ бейиш йолидур. өзимизни биз хоҗайини әмәс, әксичә қоғдиғучиси вә хизмәтчиси болған мәниви һәқиқәтниң бир паричиси дәп билиштур. һәммә нәрсигә қиммәт нәзири билән қарайдиған вә шәйиләргә тәңпуңлуқ өлчими асасида муамилә қилидиған әхлақий вә мәниви сәргүрлүктур.

бу бирқанчә аддий изаһат бизниң кимниң мәдәнийәтлик икәнлики, кимниң мәдәнийәтлик әмәслики, йаки кимниң бир мәдәнийәткә игә икәнликини  дәва қилидиғанлиқини тонуп йетишимиздә бизни муһим йип учи билән тәминләйду.

әң күчлүк иқтисадий тәрәққийатқа, әң қудрәтлик армийәгә вә дунйадики әң чоң шәһәрләргә игә болушиңиз мумкин, әмма бу сизни һәргизму мәдәнийәтлик қилалмайду. чоң – чоң санаәтләшкән әлләр вәһшийләрчә һәрикәтләргә йат әмәстур. африқида йаки асийада йашайдиған аддий бир йезилиқ тәбиәткә, һайванларға вә башқа инсанларға инсанпәрвәрлик асасидики муамилиси вә җиддий һәм әстайидил позитсийәси арқилиқ мәдәнийәтлик, есил вә әхлақ - пәзиләтлик болушниң әң йахши алаһидиликлиригә игә болуши мумкин.

иқтисадий күч вә техникилиқ үстүнлүк җәһәттин нуқсанлиқ болуш, адәмни һәргизму техиму аз мәдәнийәтлик қилмайду. биринчи вә иккинчи дунйа урушлирида, һолокавста, боснийә қирғинчилиқида, килимат өзгиришидә вә модерн дәврниң башқа палакәтлиридә биз шаһит болған маддий байлиқлар, һүнәр – сәнәтләр вә җасарәтләргә игә болуш инсанни вәһшийлик йолиға башлиши мумкин.

маддий җәһәттин тәбиәтни бойсундуралиғанлиқимиз үчүн тәкәббурларчә махтиниш бизни мәдәнийәтлик болуш вә мәдәнийәт аталғулиридин тезлик билән йирақлаштуриду. қайси тәрәптин нәзәр ташланса ташлансун, милйонларчә инсан һайатидин айрилған, ачарчилиқниң дәрдини йәткүчә тартқан вә тартиватқан, көчүшкә мәҗбурлиниватқан, көчмәнлик вә муһтаҗлиқ кочисиға кирип қалған бир пәйттә, бизниң мәдәнийәтлик болғанлиқимизни дәва қилалишимиз мумкин әмәс. чүнки мәдәнийәтлик болуш, әстайидиллиқ, һөрмәт вә сөйгүни өз ичигә алған аддий вә есил әхлақ - пәзиләт билән башлиниду. әгәр киши әнә шу алаһидиликләргә игә болмиса, униң манһатиндики асман – пәләк бир бинада йашиши йаки намратлар мәһәллисидә йашишиниң һечқандақ әһмийити йоқтур.

йиғип ейтқанда, алди билән мәдәнийәтлик болмай вә мәдәнийләшмәй туруп һәргизму мәдәнийәтлик икәнликимизни илгири сүрәлмәймиз. дәрвәқә, мәдәнийәтлик болуш маддий байлиққа йаки технологийәлик васитиләргә игә болуш билән әмәс, әксичә, инсан болуш билән зич мунасивәтликтур.