aqdamar arili – wan köli

aqdamar arili – wan köli

türkiyening kültür xezinisi (49)

hörmetlik anglighuchi qérindashlar! «türkiyening kültür xezinisi» namliq pirogrammimizning bügünki bölimide silerge, sherqiy anadolugha jaylashqan we memlikitimizning eng chong köli hésablinidighan wan kölidiki aqdamar arilini tonushturimiz.

aqdamar arilida bir erméniye rahibxanisi bilen chong bir chirkawmu bar bolup, aqdamar arili öz nöwitide yene nurghunlighan epsanilerge mezmun qoshqan özgiche jay bolupmu hésablinidu. wan wilayitimizge qarashliq gewash nahiyesige yéqin qirghaqtin anche uzaq bolmighan aralgha kémiler arqiliq yétip barghili bolidu. aral we araldiki chirkaw dölitimizning muhim sayahet merkezliridin birsi bolup, kengliki 70 ming kiwadirat métir we uzunluqi 3 kélomtér qirghaq shehirige ige. aralning gherbiy qismida 80 métir égizliktiki tik qiyalar we insanlarni heyran qalduridighan choqilar wan kölini makan tutqan minglighan béliq alghuchlarning uwusi hésablinidu. birla waqitta minglighan béliq alghuchning kökke kötürülishi tolimu güzel bir menzire peyda qilidu.

«aqdamar» dégen isimning bu yerdiki chirkawda turushluq rahibning qizining bir yash bilen tillargha dastan bolghan ishqi – muhebbet hékayisidin kelgen dep riwayet qilinidu. riwayette bayan qilinishiche, bir yash tamara isimlik bu qiz bilen aralda mexpiy uchriship muhebbetlishini dawamlashturidu. tamara her küni kün qayrilghan haman pener yéqip qirghaqta saqlap turghan yégitke isharet béridu. pener nurini körgen yégiti pener terepke qarap üzüp ötüp, qiz bilen uchrishidu. bu ehwallarni bayqap qalghan rahip qattiq ghezeplinidu we qizini bu ishiq ötidin qotquzushni oylaydu. wan kölide déngizdin qélishmaydighan derijide boran chiqidighan bolup, undaq chaghlarda xuddi kölning yüzi kökke tegmekchi boluwatqandek chong dolqunlar kötürilidu. bir küni ene shundaq boranliq bir kichide tamara yégitning üzüp öteymeydighanliqi oylap fener yaqidighan jaygha chiqmaydu. rahip pu pursetni ghenimet bilip, derhal pener yéqip qirghaqta saqlap turidu. pener nurini körgen yégit «tamara men bilen körüshüshni xalaydiken» dégenlerni oylap, derhal pener terepke qarap uzushni bashlaydu. rahip öz ornida jim turmastin penerni birdem u yaqigha - bir dem bu yaqigha yötkeydu. chong dolqunlargha qarshi su uziwatqan yégit penerning dawamliq orun almashturghanliqi sewebidin héli uyaqqa, héli bu yaqqa qarap üzüp axiri charchighanliqtin sugha gherq bolidu we «ah tamara!» déginiche hayatidin ayrilidu. rayon xelqi «aralning ismi del eshu <ah tamara> dégen sözdin kelgen dep qaraydu.

bu aral 705 – yilida rayongha hökümranliq qiliwatqan bir erméniye jemetining siyasiy merkizi bolghan bolüp kéyinche yene bir ermen jemitige urushta yéngilishi tüpeyli, rayon uning hökümranliqigha ötidu. 9 – esirde rayon hökümdari 1 – gagik ermenler we musulmanlar bilen kélishim hasil qilip, özining merkizini mushu yerge qurup chiqidu. shu chaghda aralda chong bir yéza, chirkaw, bazar we port bar idi. «taki 1535 – yili osmanli émpiriyesi bilen iranning urushi yüz bergenge qeder aralda kishilerning yashighanliqi melum. 16 – esirdin kéyin meqeddes kiristqa atap sélinghan rahipxana mewjutluqini dawamlashturidu. bügünki künde aqdamar arilidiki chirkawda «1 – gagik teripidin quddustin élip kélingen we hezreti eysa mixlanghan kiristning bir parchisi bar» dep qarilidu.

chirkaw ottura esir chirkaw qurulush senetining nadir önekliridin birsi bolup, qizil tashtin yasalghan idi. sirtqi qismida tash oymiliri bilen muqeddes kitabtin her xil témilar yézilghanliqini körgili bolidu. bu chirkaw örülüp chüshüsh aldida turghan mezgillerde zhurnalist we ataghliq edebiyatchilirimizdin yashar kamalning arilishishi bilen örülüp chüshüshtin saqlap qélinidu. bu chirkaw bügünki künde sherqiy anadoluning sayahetchilerni eng köp jelp qilidighan yerliridin birsige aylandi.

*** *** *** *** ***** *** ** *

1 – dunya urushi netijiside bolshiwik inqilabi bilen ichki malimanchiliqqa patqan rusiye eskerlirining chékinishi bilen ermenlermu wan rayonidin ayrilishqa bashlaydu. osmanli épratorliqining hakimiyiti boyiche «milleti sadiqe» yeni sadiq millet dep nam élip kelgen rayondiki ermen xelqi, 1877 – yilidiki osmanli – rusiye urushining netijiside rusiyening küshkürtishliri bilen isyan chiqirishqa urunidu. shu qétimqi urushta hasil qilinghan kélishim bilen «rusiye osmanli hakimiyiti astidiki xiristiyanlarning bash panahi» dégen unwangha érishidu. shuning bilen yüzligen yil osmanli hakimiyiti astida birlikte yashighan xelq otturisida pilanliq halda chongqur hanglar peyda qilinidu. kéyinki yene bir urushta rusiye xiristiyanlarni qorallandurush arqiliq özini küchlendürmekchi bolidu. netijide 1 – dunya urushi boyiche rayonda her xil isyanlar bash kötürüp, özara öltürüsh weqeliri tughdurilidu. urush mezgilidiki bu isyanlarning wetenning kelgüsige hemde urushqa selibiy tesir körsitidighanliqini oylashqan osmanli hakmiyiti mejburiy köchürüsh siyasitini yolgha qoyidu. xiristiyanlar téximu bixeter jaylargha köchürülidu. bu jeryanda bezi selebiy weqelermu yüz béridu. xiristiyanlar istanbulning sirtida, anadoluda qalalmaydighanliqini oyliship, lozan kélishmi arqiliq bir xelq almashturush herikiti bashlinidu. minglighan yildin buyan anadoluda musulmanlar bilen birlikte yashighan xiristiyanlarning asasliq köp qismi girétsiyege köchüp, girétsiyede turushluq musulman türkler anadolugha orulashturilidu.

**** ** ** **** *** ***** **** ****

2005 – yilidin 2007 – yilighiche bolghan mezgilde medeniyet ministirliqimiz türkiye – erméniye munasiwetlirini tereqqiy qildurush xizmetliri dairiside aqdamar chirkawini qaytidin rémunt qildurdi. 2010 – yili erméniye patrik wekili aram ateshyanning rehberlikide chikawda chong murasim ötküzüldi. bu aridin 95 yil ötkendin kéyin aralda ötküzülgen tünji xiristiyan dini murasimi boldi.

derweqe, ötmüshte yüz bergen kütülmigen weqeler güzel bir kélechek qurup chiqishimizgha tosalghu bolmasliqi lazim.  qisqisi aqdamar arili we chirkawi sherqiy anadoludiki ziyaret qilishqa tégishlik sayahet merkezlirining birsi bolushtek alahidilikke ige. eger künlerning biride rayongha yolingiz chüshüp qalsa, aqdamar arilini ziyaret qilishingizgha télekdashmiz.