reisining chüshüp ketken tik uchari we türkiyening uchquliri

«küntertip we analiz» namliq pirogrammimizning bügünki bölümide siyaset, iqtisad we jemiyet tetqiqatliri fondi jemiyiti «SETA» ning tashqi siyaset tetqiqatchisi jan ajun teripidin teyyarlanghan «reiyisning chüshüp ketken tik uchari we türkiyening uchquliri» témiliq analizni diqqitinglargha sunimiz.

**** ** ****** ****** *****

türkiye awazi radiyosi: ezerbeyjan chégrasida pirézidént eliyéw bilen su tosmisining échilish lintisini keskendin kéyin, tebrizge iran pirézidéntini élip uchqan tik uchar chüshüp kétip, pirézidént reisi we tashqi ishlar ministiri abdullahiyan qatarliq yuqiri derijilik rehberler qaza qildi. tik uchar chüshüp ketkendin kéyin, iran qutquzush etriti ayropilan qalduqini uzaqqiche tapalmay, türkiyedin yardem sorashqa mejbur boldi. türkiye bu teklipke nahayiti téz inkas qayturdi we aqinchi uchquchisiz ayropilanini qutquzush xizmitige qatnashturdi. türkiyening tashlighan bu qedimi dunyada zor tesir qozghidi. milyonlighan kishi anadolu agéntliqi we <FlightRadar24> qatarliq munberlerdin aqinchi uchquchisiz ayropilanining chüshüp ketken tik ucharni tépish xizmitini neq meydandin kördi.  

tik uchar suyiqest yüzisidin chüshüp kettimu yaki hadisige uchridimu? dégen soal téxiche éniqsizliqini dawamlashturmaqta.  

  ezerbeyjan pirézidénti ilham eliyéw we iran pirézidénti ibrahim reisi ikki dölet chégrasidiki qiz qelesi we xudaferin su tosmilirining échilish murasimigha qatnashqan idi. ezerbeyjan chégrasida eliyéw bilen birlikte échilish murasimini tamamlighandin kéyin, iran pirézidéntini élip tebrizge qarap uchqan tik ucharning tuyuqsiz alaqisi üzülüp qélishi, xelqaraning diqqitini qozghidi. iran teripidin oxshash bolmighan bayanatlarning élan qilinishi we reisining aqiwitige dair éniqsizliqlar weziyetning éghirliqini ashkarilidi. axirida pirézidént reisi we tashqi ishlar ministiri abdullahiyanning hemrahliqidiki yuqiri derijilik hökümet emeldarlirini élip mangghan tik ucharning chüshüp ketkenliki mueyyenleshti. iran dölet apparatliri we qutquzush etretliri tik uchar qalduqini uzaqqiche tapalmighan bolghachqa, türkiyedin yardem sorashqa mejbur boldi.

  türkiye dölet mudapie ministirliqiining bayanatida, iran dairiliri bilen alaqilashqandin kéyin derhal kéchide körüsh sistémisi bolghan aqinchi uchqusini rayongha ewetkenliki bildürüldi.

  aqinchi tiha uchqusi nahayiti tézla rayongha yétip bérip, izdesh we qutquzush xizmitige qatnashti.  aqinchi tiha uchqusi teripidin élan qilinghan sinlarda rayonning hawa rayi sharaitining intayin nachar ikenliki, boran we tumanning xizmetni qiyinlashturuwatqanliqi körsitildi. <SAT com> we <TürkSAT> süniy hemrahliriningmu yardimi bilen aqinchi uchqusi tik ucharning xarabilikini utuqluq halda tépip chiqti we neq meydanning kordinatini iran dairilirige yetküzdi.

türkiyening bu qedimi xelqarada zor tesir qozghidi, anadolu agéntliqi we <FlightRadar24> qatarliq munberlerdin aqinchi uchqusining chüshüp ketken tik ucharni tépish xizmitini neq meydandin milyonlighan kishi kördi. etigen seherge yéqin qutquzush etriti qalduqlar bar chaygha yétip bardi. tik uchardiki pirézidént ibrahim reisi qatarliq hemmeylenning hayatidin ayrilghanliqi otturigha chiqti.

suyiqestmu yaki hadisemu?

ibrahim reisining tik uchari nachar hawa rayi sewebidin chüshüp kettimu yaki suyiqest barmu? hazirghiche éniqlanghini yoq. iranning munasiwetlik dairiliri inchike tekshürüp heqiqetni otturigha chiqirishqa tirishmaqta. elwette  eger suyiqest bolsa,  birinchi bolup insanning eqlige israiliye kélidu. bilgininglardek, ghezzeni ishghal qilish bashlanghandin kéyin, iran bilen israiliye otturisida aldi bilen wakaletchi amillar arqiliq, andin biwasite herbiy toqunushlar yüz berdi. emma amérikaning israiliyege nesihet qilishi netijiside toqunushning téximu keskinliship kétishining aldi élindi. shundaq qilip, israiliye iranning bir qeder küchlük hujumlirigha toluq jawab qayturalmighan boldi. israiliye emeldarliri «iran waqti kelgende bizning jawabimizni köridu» dégen terzde bayanatlarni élan qilishqa bashlidi.

shundaqtimu reisi olturghan tik ucharning kem dégende 30 yilliq ikenliki, qiyin haw arayi sharaitida uchalaydighan yéterlik téxnikiliq üskünilerge ige emeslikimu melumluq bolup, rayondiki ghayet zor boran we tumanni nezerde tutqanda, nachar hawa rayi sewebidin hadise yüz bérish éhtimalliqiningmu yuqiri ikenliki melum.

 axirida, suyiqestmu emesmu? téxnikiliq tekshürüshlerdin kéyin ashkarilinidu. lékin iran dölitining iqtidarigha qarita éghir tenqidler meydangha kélishi turghanla gep. hem tik ucharning téxnikiliq yétersizliki, qutquzush xizmitining ajizliqi we türkiyedin yardem telep qilishqa mejbur bolghanliqi heqqide éghir tenqidlerge uchraydighanliqi éniq.

mesilige türkiye nuqtisidin qaraydighan bolsaq, insanperwerlik we qoshnidarchiliq burchini ada qilghan  bir döletni körimiz. chünki iranning yardem telipi derhal orunlinip, barliq téxnikiliq wasitiler seperwer qilindi. buningdin bashqa yene, türkiyening aqinchi uchqusi <SAT com> we <TürkSAT> süniy hemrahliriningmu muweppeqiyiti dunyaning diqqitini qozghap, türkiye mudapie sanaitining hazirqi yétip kelgen sewiyesini namayan qildi. shunimu tekitlep ötüsh kérekki, türkiye yétip kelgen hazirqi iqtidar dunyada amérika qatarliq bir yaki ikki dölettila mewjut.