dunyagha dangliq türk tarixchi, türkolog, sherqshunas hemde siyasiyon zeki welidi togan

türkiye awazi radiyosi: bashqurt türkliridin bolghan zeki welidi togan, tetqiqatchilar teripidin <énsiklopédik alim> dep atalghan serke ziyaliylarning biri. uning heqiqiy ismi ehmed zeki walidow bolup, 1890-yili 10-dékabir bashqurdistanning küzen yézisida dunyagha kélidu. bashlanghuch maaripini küzendiki chong medriste oqughan togan, bir tereptin rusche ögense, yene bir tereptin, oqutquchiliq qilidighan apisidin parsche, atisidin erebche öginidu. chong taghisi weli mollaning ilhamlandurushi bilen, tarixqa bolghan qiziqishi ashqan togan, uningdin anglighan époslargha asasen, terjimihal we tarix kitablirini oqushqa bashlaydu. eyni waqitta u yene istanbuldin kelgen kitablarghimu yéqindin köngül bölüshke bashlaydu. 1902-yili u qoshna yézidiki medriske bérip, ottura mektep maaripni dawamlashturidu. dadisining uning toyini qilip, yézisigha imam qilip teyinlesh arzusidin waqip bolghan togan, hayatida burulush hasil qilghan qedimini tashlap, qazangha qéchip bérip, qasimiye medrisiside oqushini dawamlashturidu. u kichikidin tartipla parsche, erebche, rusche we türkche ögengen, yétishken bir yash süpitide hayatini bashlaydu. togan u yerde meshhur rus sherqshunasliridin katanof we ashmarin qatarliq yazghuchi we alimlar bilen tonushidu. u özi püttürgen qasimiye medriseside «türk tarixi we ereb edebiyat tarixi» oqutquchisi bolidu. bu jeryanda u, 1911-yilining axirida neshr qilinghan «türk we tatar tarixi» namliq kitabi bilen tonulidu. bu esiri bilen shöhret qazanghan togan, qazan uniwérsitéti arxologiye we tarix jemiyitining ezaliqigha saylinidu. ilmiy tetqiqatini dawamlashturghan togan, 1912-yilidin bashlap manas dastani we ibni xaldunni tetqiq qilish arqiliq türkiyede nam qazinidu. toxtimawsiz ishleydighan mijezi bilen tonulghan bu alim, 1913-yili perghanige, 1914-yili buxaragha tetqiqat xizmiti bilen shughullinishqa ewetilidu. u perghanede yüsüp xas hajipning «qutadghu bilig» namliq esirining qolyazmisini tépish arqiliq ilim-pen dunyasigha ghayet zor töhpe qoshidu. 1915-yili ufa xelq wekili bolup saylinip, musulman parlamént ezalirigha yardem qilidu we rusiyediki musulmanlarning heq-hoquqini qoghdash üchün kürishini bashlaydu. 1917-yili 11-ayning 29-küni bashqurt hökümiti qurulghanda, togan herbiye naziri (urush ministiri) bolidu. uningdin kéyin, u lénin, stalin we trochkiy qatarliqlar bilen köp qétim körüshsimu, emma ijabiy netijige érishelmigendin kéyin, türkistangha chékinip, küreshni shu yerde dawamlashturushni qarar qilidu we türkistangha bérip, basmichilar herikitige qatnishidu. u, bu jeryanda türkistan xelqlirining musteqilliq kürishi üchünmu xizmet qilidu. bu dairide uning türkistanda enwer pasha bilen körüshkenlikimu melum. u özi turushluq türkistan rayonida <türkistan milliy birliki> namliq bir teshkilat quridu. 1922-yili enwer pasha shéhit bolghandin kéyin, yawropagha bérip, türkistan türklirining dewasini tashqi dunyagha anglitidu. kambrij, parizh we bérlin uniwérsitétliridin ishlesh teklipi tapshuruwalghan bolsimu, zeki welidi togan türkiyede ishleshni tallaydu. u yawropadin istanbulgha kelginide, birinchi bolup fatih kutupxanisigha baridu. istanbul uniwérsitétida oqutquchiliq qilishqa bashlaydu we u yede <omumiy türk tarixi> bölümini qurup chiqidu. u 1925-yili türkiye puqraliqigha érishidu. uning türkiyediki tetqiqati 1932-yilighiche dawamlishidu. eyni chaghning muhim gézit-zhurnallirida salmiqi éghir maqaliliri élan qilinidu. kéyin yawropada yette yil turghandin kéyin istanbulgha qaytip kelgen zeki welidi togan, 1939-yili yene istanbul uniwérsitétida ishleshke bashlaydu. 1944-yili u <turanchiliq (turanizm) herikiti>ge qatnashqanliqi üchün qolgha élinip, 15 ay türmide yatidu. 1947-yili gunahsiz dep qoyup bérilgendin kéyin, 1948-yili uniwérsitéttiki xizmitige qaytidu. 1970-yilighiche u istanbul uniwérsitétidiki wezipisini dawamlashturup, özi yaxshi köridighan oqutquchiliq kesipini layqida orundaydu. hayatida 28 muhim xelqaraliq qurultayda ilmiy maqalilirini sunghan togan, engliye, iran, italiye, hindistan, finlandiye we gérmaniyelerge baridu. hayatining axirqi künigiche ishligen zeki welidi togan, 1970-yili 7-ayning 26-küni alemdin ötidu we qarajaehmed qebristanliqigha depne qilinidu.

nurghun oqughuchilarni terbiyeligen zeki welidi togan, bügünki kündimu bésip chüshüsh mumkin bolmighan bir-biridin qimmetlik eserlerni yézip qaldurdi؛ hayatini türk millitining birlikige béghishlighan toganning arqisida ikki perzenti, türk dunyasi üchün terbiyeligen nurghun oqughuchiliri we 337 parche qimmetlik esiri qaldi.

menbeler:

1. ACAR, Serkan, (Ed.), Zeki Velidi Togan, İlmi Hayatı, Eserleri, Siyasi Faaliyetleri, Hatıralar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2017.

2. BAYKARA, Tuncer, Zeki Velidi Togan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.

3. https://islamansiklopedisi.org.tr/togan-ahmet-zeki-velidi