мусулманлар үчүн өзи һәққидә қаттиқ ойлинишниң әһмийити

түркийә авази радийоси: нәпис – роһ вә һайат дегәндәк мәниләрни билдүргәндин сирт, һавайи – һәвәс, бәдәнниң йаман вә начар арзулири дегәндәк мәниләрниму билдүриду. ислам әнәнисидә нәпис һәммидин бәкрәк инсанниң ичидики йаман һес – туйғу вә тоғра болмиған арзу – истәкләрниң мәнбәси дегән мәнидиму қоллинилған. шуңа, нәписини йиңиш, бир хил ички җәһәттә өзи тоғрисида қаттиқ һесаб – китаб қилиш болуп, мусулманлар үчүн һайатий әһмийәткә игә.

қуранға асасланғанда, нәпис шәйтанниң вәсвәсилириниң тәсиригә наһайити асан учрайдиған[1] болуп, өзиму инсанларни бир қатар йаманлиқларни қилиши үчүн вәсвәсигә салиду. қаф сүрисиниң « биз һәқиқәтән инсанни йараттуқ, биз униң көңлигә кәлгәнни билимиз, биз униң җан томуридинму йеқинмиз» дегән 16 – айити؛ ниса сүрисидики «әгәр бирәр айал ериниң көңүлсиз болушидин йаки йүз өрүшидин әндишә қилса, уларниң өзара келишиши һеч гунаһ әмәс, келишиш (үзлүшүп кетиштин) йахши. инсанларниң тәбиитигә бехиллиқ сиңип кәткән, әгәр (айаллириңларға) йахшилиқ қилсаңлар, (уларға зулум қилиштин) сақлансаңлар (аллаһ силәрни мукапатлайду), аллаһ һәқиқәтән қилмишиңлардин хәвәрдардур» дегән 128 – айәт вә сүрә йүсүфтики йүсүф әләйһиссаламниң тили билән байан қилинған «мән өзүмни ақлимаймән: нәпси дегән нәрсә һәқиқәтән йаман ишларға көп буйруйду, пәрвәрдигарим рәһмәт қилип (сақлиған) адәм буниңдин мустәсна. мениң пәрвәрдигарим һәқиқәтән мәғпирәт қилғучидур؛ наһайити меһрибандур» дегән 53 – айәтләр, нәписниң қандақ нәрсә икәнликини чүшәндүрүп бериду. қуран кәримдә, адәм әләйһиссаламниң бир оғлиниң өз инисини өлтүрүши вә йақуп әләйһиссаламниң оғуллириниң өз иниси йүсүфни қудуққа ташливетишиға мунасивәтлик байан қилинған айәтләр, нәписниң инсанни қәйәрләргичә апиралайдиғанлиқини вә һечкимниң нәписниң йаман туйғулиридин қоғдалған әмәсликини байан қилиду. әмма, пәйғәмбәр әләйһиссаламниң дегинидәк, инсан нәпсиниң вәсвәсә селишлиридин, йаман арзулирини әмәлгә ашурмиғичә җавабкарлиққа тартилмайду[2]. 

ислам идийәсигә асасланғанда, ахирәттә инсанларға берилгән өмүрниң һәр бир минут – секунти вә берилгән немәтләрниң һәммисиниң сориқи болиду. бу имтиһан қаришиниң зөрүр шәрти сүпитидә, инсан һәрқачан ички дунйасида өзи тоғрисида қаттиқ ойлинип туруши керәк. мусулманларниң һәрдаим өзини сораққа тартип туруши, нәпис күриши дейилиду. аңлиқ мусулман киши қилғанлирини пат – пат көздин кәчүрүп, өзини тәнқидлийәлиши керәк. буниң нәтиҗисидә, мусулман киши қилған йахши ишлири сәвәбидин аллаһқа шүкри қилиду. қилған гунаһлириға пушайман қилип, төвбә қилиду вә өзини түзитишкә тиришиду. шуңа, өзи үстидә қаттиқ ойлиниш, мусулман үчүн интайин муһим ғәйрәт һесаблиниду. нәпистә ойғанған йаман туйғуларниң тизгинлинишигә вә мусулман кишиниң сәмимий, әхлақ – пәзиләтлик киши болуп йетилишигә вәсилә болиду.

улуғ аллаһ шәмс сүрисиниң 9 – 10 – айитидә: « роһини пак қилған адәм чоқум мурадиға йетиду [9]. нәпсини (куфри вә писқи ـ фуҗур билән) кәмситкән адәм чоқум наүмид болиду» дәйду. нәфисни паклаш, йаман хуй – миҗәзләрдин қутулуш, пәқәт йахши ишларни қилиш билән әмәлгә ашиду. бу еһтийаҗни қамдаш вә тегишликини қилиш үчүн нәписни пат – пат сорақ қилип туруш лазим. һәзрити өмәр тәрипидин ривайәт қилинған төвәндики сөзләр йуқирида дегәнлиримизни испатлап бериду.

һәзрити өмәр мундақ дегән:

«сораққа тартилиштин бурун өзәңларни сорақ қилиңлар, чоң һесаб бериш күнигә тәййарлиниңлар! чүнки қийамәт күнидә һесаб бериш, өзи дунйадики вақтида өзини сораққа тартқанлар үчүн техиму асандур[3].»

бу аллаһ йолида қилинидиған һәр түрлүк күрәшниң асаси дәп қарилиду.

ислам идийәсигә асасланғанда, нәпис инсандин айрим туридиған мәвҗудат әмәс. шуңа, нәпис билән күрәш қилиш - инсанниң өзи билән, хирислири билән, түгәшни билмәйдиған истәк – арзулири билән имтиһан қилиниши вә күриши һесаблиниду. пәйғәмбәр әләйһиссалам бу һәқтә: «әқиллиқ киши нәпси билән һесаблишип, уни бойсундурған вә өлүмдин кейинки дунйа үчүн ишлигән кишидур. бичарә киши болса, нәпсиниң һәр түрлүк арзу – һәвәслиригә бойсунған вә шундақ туруқлуқ һазирғичә аллаһтин йахшилиқни күткән кишидур[4]» дейиш арқилиқ күрәшни әқиллиқ болушниң шәрти сүпитидә көргән.

пәйғәмбәр әләйһиссалам нәписниң йа шәйтандин йаки пәриштидин алған илһам билән һәрикәт қилидиғанлиқидин хәвәр бәргән. шәйтан инсанға дунйа һайатини һәшәмәтлик қилип көрситип, һайатниң пәйзини чиқириш тоғрисида кишини җәлп қилидиған тәлқинләрни қилиду. пәриштиләр болса, кишини қилмақчи болған ишниң нәтиҗисини ойлиши тоғрисида илһамландуруп, қаттиқ ойлинишқа дәвәт қилиду. пәйғәмбәр әләйһиссалам мусулманларға бу илһамларниң нәтиҗилирини хатирилитиш мәқситидә: «җәһәннәм нәпис йақтуридиған нәрсиләр билән؛ җәннәт болса, нәпис йахши көрмәйдиған қийинчилиқлар билән қоршалған[5]» дәйду. нәпис тоғрисида ойлиништа көз алдида тутуш керәк болған муһим шәрт вә мәниви өлчәмләрдин бири, өзини өзи тәнбиһ қилиштур.

мусулман кишиниң өзи тоғрисида ойлиниши, өзи, вәзиписи вә мәсулийәтлирини хатирилишиға, ахирәт сәпири үчүн басқан мусаписини көздин кәчүрүшигә вә әһвали үстидә ойлинишиға сәвәб болиду. нәпис өзи үстидә ойлинишни пәқәтла йақтурмаслиқи мумкин. әмма, киши өлүмни ойлиши, бәзи һузурлинишлардин ваз кечип, қийин вәзипиләрни үстигә елиши вә техиму ғәйрәт қилиши керәк. қизиқтуруш күчигә игә дунйа һайати, мал – мүлүккә һәддидин зийадә берилиш вә нәписниң арзу – һәвәслири, кишиниң вәзипилирини, ахирәт күнини вә аллаһни унтулдуриду. әслидә инсан болушниң йоллирини, башқичә қилип ейтқанда, инсанниң өзини унтулдуриду. улуғ аллаһ бу һәқтә һашр сүрисиниң 19 - айитидә: «силәр аллаһни унтуған, шуниң билән аллаһ уларға өзлирини унтулдурған кишиләрдәк болмаңлар, әнә шулар пасиқлардур» дейиш арқилиқ диққитимизни алаһидә тартип, бизни ойғитиду.  

өзи үстидә ойлиниш, мусулман кишигә арзу – истәклирини, хирислири вә һәрикәтлирини тәкшүрүш пурсити ата қилиду. тоғра йаки хаталиқлирини виҗданиниң сүзгүчидин өткүзүшигә йардәм қилиду. нәпистә барлиқи билинидиған сәлбий һес – туйғулирини хәйрлик йөнүлүшкә өзгәртишигә сәвәб болиду. қисқиси, өзи үстидә ойлиниш, мусулман кишини нәтиҗигә апиридиған қиммәтлик йол башлиғучи һесаблиниду.