шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң йиқилиш сәвәблири

түркийә авази радийоси: шәрқий түркистан ислам җумһурийити йиқилип узун өтмәйла 1934-йили йанварда чөчәк вә алтай чеграсидин бесип киргән совет қизил армийәси үрүмчи әтрапида ма җуңйиңни еғир талапәткә учритип, қәшқәргә қарап илгириләйду. бу арилиқта, үрүмчидин қәшқәргә кәлгән совет иттипақиниң баш әлчиси афресоф хоҗа нийаз һаҗи билән көрүшүп, һөкүмитини тарқитип, шең шисәй билән бирликтә һөкүмәт қурушни тәклип қилиду. бу тәклипни қобул қилишқа мәҗбур болуп қалған хоҗа нийаз һаҗи афресоф билән бирликтә қәшқәрдин айрилип, үрүмчидә муавин өлкә рәиси болиду. шундақ қилип, «шәрқий түркистан ислам җумһурийити һөкүмити» наһайити қисқа вақит ичидә бөшүкидила йиқилиду.
1938 – йили сентәбирдә шең шисәй ситалинниң алаһидә меһмини сүпитидә московаға берип, совет иттипақи коммунистик партийәсигә әза болиду. 1937- йили апрелда көтүрүлгән қозғилаң бастурулғандин кейин, хоҗа нийаз һаҗи қолға елиниду. униңдин кейин шерип хан төрә вә башқа муҗаһитлар қаттиқ қийин-қистақ билән өлтүрүлиду. шу йили барикөл хәлқи 4 қетим қозғилаң көтүриду. 1940-йили февралда, 1941-йили ийунда алтай хәлқи қозғилаң көтүриду. толиму әпсуски, бу қозғилаңларниң һәммиси қанлиқ шәкилдә бастурулиду . шең шисәй бир тәрәптин русйә билән еғиз-бурун йалишип йүргән болса, йәнә бир тәрәптин хитай билән мәхпий тил бириктүриду. иккинчи дунйа урушида, пурсәтни ғәниймәт билгән шең шисәй хитайниң қойниға өзини атиду. шәрқий түркистан чеграсиға аллибурун қараргаһ қуруп пурсәт күтүп турған хитай гоминдаң армийәси шәрқий түркистанға бесип кириду. совет қизил армийәси болса, шәрқий түркистандин чекинип чиқип кетиду. шундақ қилип, гоминдаң һөкүмити тунҗи қетим шәрқий түркистанға қошун әвәткән болиду. хәлқ хитай гоминдаң ишғалийитигә җан-җәһли билән қарши туриду. русйәму хәлқ қаршилиқ һәрикитиниң бир қисмини астирттин қоллайду.
ундақта, 20-әсирдики тунҗи уйғур дөлити болған «шәрқий түркистан ислам җумһурийити» ниң йиқилишидики ички вә ташқи амиллар немә? бу һәқтә һаҗәттәпә үниверситити тарих оқутқучиси дотсент доктор әркин әкрәм 1933-йили 11-айниң 12-күни қәшқәрдә елан қилинған шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң йиқилишидики ички амиллар һәққидә тохтилип мундақ дәйду:
у мәзгилдә пәқәт үрүмчила шең шисәйниң башқуруши астида иди, қалған районларниң һәммиси шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң қолиға өтүп болған иди. шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң қисқа вақит ичидә йиқилишидики сәвәб, җумһурийәт елан қилиништин бурунқи тәййарлиқ хизмәтлири пухта қилинмиған. гәрчә җумһурийәт елан қилиништин бурун сабит дамоллам шәрқий түркистанниң нурғун шәһәрлирини айлинип йүрүп, һәрбий вә мәмурий әмәлдарларға шәрқий түркистан ислам җумһурийитини аңлатқан болсиму, җумһурийәт рәсмий елан қилинғандин кейин һәрбий вә мәмурий әмәлдарлар қәшқәрдә елан қилинған җумһурийәтни қоллап қуввәтлимәйду. бу җумһурийәтни қоллайдиғанлар пәқәтла қәшқәр вә әтрапидики наһийәләрниң һәрбий, мәмурий әмәлдарлири, зийалийлар, өлималар вә илғар тиҗарәтчиләрниң қоллиши билән чәклинип қалиду. бундақ вәзийәт астида, хоҗа нийаз һаҗиму иккилинип қалиду. нәтиҗидә хоҗа нийаз һаҗи совет иттипақиниң шең шисәй билән һәмкарлишиш тәлипини қобул қилиду. шуңа, хоҗа нийаз һаҗи әнглийә падишаһлиқиға йазған хетиниң астиға өзини һәм шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң рәиси, һәмдә җәнубий район армийәсиниң қомандани, дәп йазиду.буниңдин җумһурийәтни қурған кишиниң каллисидики «җумһурийәт» тоғрисидики чүшәнчиләрниңму ениқ әмәсликини көрүвалалаймиз. қисқиси, шәрқий түркистан ислам җумһурийити қәшқәрдә елан қилиништин бурун сийасий, иқтисадий вә һәрбий җәһәттики тәййарлиқ хизмәтлири йахши елип берилмиған.
иккинчидин, у вақитта сийасий өзгириш пәйда болиду. чүнки шең шисәй совет иттипақи билән һәмкарлишишни қобул қилғандин кейин, ма җуңйиң қәшқәргә қошун әвәтип, шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң йиқилишиға сәвәб болғандәк, совет иттипақиму қошун әвәтип ма җуңйиңниң қошунини аҗизлаштуруветиду.
түркийә һаҗәттәпә үниверситити тарих оқутқучиси дотсент доктор әркин әкрәм 1933-йили 11-айниң 12-күни қәшқәрдә елан қилинған шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң йиқилишидики ташқи амиллар тоғрисида мундақ дәйду:
шәрқий түркистан ислам җумһурийити билән икки дөләтниң мунасивити бар. бири йапонийә, у йилларда йапонийә оттура асйада вә йирақ шәрқтә советләр иттипақини истиратегийәлик җәһәттин қоршап, кеңийишини тосуш үчүн шәрқий түркистанда падишаһлиқ дөлити қуруп, совет иттипақиға бесим ишлитиш һәққидә пилан түзгән иди. буниңдин хәвәр тапқан совет иттипақи, йапонийә билән мунасивити бар болған ма җуңйиңни йоқитиш үчүн, бу районда пәқәтла шең шисәй һөкүмитини қоллаш тоғрисида қарар мақуллиған иди. 1933-йилиниң ахири вә 1934-йилиниң башлирида бу йәрдә йәрлик хәлқләр қоллайдиған һакимийәтниң қурулушиға рухсәт қилмайдиғанлиқи тоғрисида қарар мақулланған иди. бу қарарни һәм гоминдаң, һәм шең шисәй һакимийитиму қобул қилиду. булар шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң йиқилишидики ички вә ташқи амиллардин ибарәт.