уйғур тарихидин тамчилар

түркийә авази радийоси: 18- 19- әсирләрдә мәркизий асийаниң сийасий һайатида зор өгиришләр йүз бәрди.
москва дөлитидин тәрәққий қилған рус дөлити 18-әсирниң 20-йиллиридин етибарән империйә дәвригә кирип, шиддәт билән шәрққә қарап кеңийишкә башлиди. рус империйәсиниң қораллиқ күчлири 18-әсирниң биринчи йеримида қазақистанниң шималидики җайларни игиләп, һазирқи шәрқий түркистанниң тарбағатай вә алтай районлириға йеқинлашти. шәрқтики манҗурийәдин баш көтүргән манҗуларниң чиң сулалиси 18-әсирниң оттурисида җуңғар ханданлиқини вә арқидин қәшқәрийәни бойсундуруш билән рус-манҗу күчлири мәркизий асийада учрашти. лекин, руслар таки 19-әсирниң 50-йиллириғичә болған арилиқта оттура асйадики қоқан ханлиқи, бухара әмирлики вә хивә ханлиқлириға қарши уруш башлимиған болсиму, әмма рус қораллиқ күчлири һазирқи қазақистанниң җәнубий, йәни йәттису районлирини игиләп, или вадиси билән чегриланди.
тарих 19-әсирниң 20-йиллириға киргәндә путун қәшқәрийә қозғилаң отлириға айланған болуп, илгири-кейин 1863-йилиғичә болған арилиқта җаһангир хоҗидин башлап, тохтимай қозғилаң йүз берип, манҗу күчлиригә қаттиқ зәрбә берилди. әмма, 1863-1864-йиллири пүтүн тәңри теғиниң шималий вә җәнубида кәң көләмлик қозғилаң партлап, илгири-кейин илида уйғурларниң таранчи султанлиқи, қәшқәрдә қәшқәр һөкүмити, кучарда рашидин хоҗа башчилиқидики кучар ханлиқи, хотәндә хотән һөкүмити, үрүмчидә туңган ханлиқи қурулди, мәнчиң һакимийити пүтүнләй дегүдәк йоқитилди.
мана бу вақитта, руслар алмутани мәркәз қилип, қоқан ханлиқиға қарши урушни башлиған болуп, милади 1865-йили ташкәнтни ишғал қилди, арқидин 1868-йили бухара әмирликигә қарши уруш қозғап, бухара билән келишим тузди. 1867-йили түркистан генерал губернаторлуқини қуруп, путун ғәрбий түркистанни өз идариси астиға киргүзмәкчи болди, әмма қоқан ханлиқи пәрғанә вадисида, бухара әмирлики вә хивә ханлиқи давамлиқ мәвҗут болуп туривәрди.
қәшқәрийәдә болса, 1867-йили, йақуп бәг пүтүн һакимийәтни игиләп, шәрқий түркистанниң җәнубий қисимни бирликкә кәлтүрди. йақуп бәг һакимийитиниң күчийиши русларға күчлүк тәсир көрсәткән болуп, йақуп бәгниң или вә йәттисуға кеңийишини тосуш мәқситидә русийә 1871-йили илини бесивелип, 10 йил тутуп турди.
йақуп бәгниң османли империйәси, улуғ биританийә вә чар русийә арисида ойниған дипломатийә һәрикәтлири нәтиҗә бәрмиди. униң һакимийити империйәләр арисидики хәлқаралиқ чоң ойунда бәрибир мәвҗут болуп туралмиди.
милади 1876-1878-йиллири, русийәниң йақуп бәг дөлитини етирап қилмаслиқ сийасити нәтиҗисидә, чиң қошунлири қәшқәрийәни ишғал қилди. милади 1881-йили русийә вә чиң империйәси арисидики «петербург шәртнамиси» арқилиқ икки дөләтниң чегралири бекитлди вә или чиңға қайтуруп берилди.
милади 1884-йили чиң империйәси бурунқи или генералиниң башқуруш түзүмини бикар қилип, өлкә түзүми орнитип, шәрқий түркисанниң җәнубий вә шималини «шинҗаң» йәни « йеңи чегра» мәниси билән атап, өлкә һакимийити орнатти һәмдә бир қатар сийасәт йүргүзүп, бурунқи уйғур һакимбәгләрниң орнини бикар қилди. баҗ селиқ вә башқиларда озгәртиш елип барди.
-1911йили шинхәй инқилаби билән мәнчиң һөкүмити йиқилип, 1912-йили хитайда тунҗи җумһурийәт қурулди. нәтиҗидә, манҗуларниң 400 йилға йеқин һөкүм сүргән һакимйити йоқилип, хитай миллитиниң миллий һакимийити қурулди.
шуниңдин кейин хитай ички уруш, милитаристлар уруши дәврини һәмдә коммунистлар билән гоминдаң арисидики уруш дәврлирини баштин кәчүрди. «шинҗаң өлкси» дәп аталған шәрқий түркистан 1912-йилидин кейн йаң зеңшинниң милитарист һакимийити астиға өтти, әмма, 1931-йилидики қумул қозғилиңи кеңийип, 1933-йили 12-нойабирда «шәрқий түркистан ислам җумһурийити» қурулди. лекин, совет иттипақиниң арилишиши билән 1934-йилидин кейн өлкилик бирләшмә һөкүмити мәйданға кәлгән болсиму, бирақ шең шисәй йәнә бастуруш елип барди. нәтиҗидә, 1944-1949-йиллири арисида иккинчи қетимлиқ миллий азадлиқ күриши әвҗи елип, 1944-йили 12-нойабирда ғулҗида «шәрқий түркистан җумһурийити» қурулди, бу һакимийәт һәр хил дәвр шараитлири астида вә хәлқара вәзийәткә көрә, 1949-йили 10-айда ахирлашти. бу вәқәләрдә москваниң роли зор болди.
уйғурларниң 19-20-әсирләрдики сийасий тарихи наһайити мурәккәп болуп, у ички вә ташқи амилларниң тәсирлиригә учриди, уларниң күрәшлири ғәлибә вә мәғлубийәт билән толди. 19-20-әсир уйғур вә шәрқий түркистан тарихи хәлқара мунасивәтләр билән зич мунасивәтлик болуп, мәзкур нуқтини нәзәрдин сақит қилғанда, уйғур сийасий қисмәтлириниң маһийитини чүшиниш мумкин әмәс.