кимни үлгә қилиш қилиш керәк

түркийә авази радийоси: адәм әләйһиссаламдин башлап йәр йүзини макан тутқан инсанийәт аилиси, дегүдәк бир завутта ишләпчиқирилған бир хил мәһсулатқа охшаш тәң өлчәмдики бир хил җанлиқ болмастин, буларниң ичидин һәр бири өзигә хас алаһиликләр билән башқисидин пәрқлиниду.мәлум мәнидин елип ейтқанда, көрүнүши җәһәттин чәксиздәк туйулидиған кшилик ирадә, инсанниң өзигә хас характер тиклишидә түрткилик рол ойнайду. инсан тәбиитигә туғулма қабилийәт сүпитидә оронлаштурулған йахши билән йаманни өз ихтийари билән таллаш иқтидари, уни башқилардин айрип турғучи асаслиқ амил һесаблиниду. шу мунасивәт билән җәмийәттә йахшилар билән йаманлар давамлиқ мәвҗут болуп туриду вә бу иккисиниң күриши қийамәткичә давамлишиду.иҗтимаий зиддийәт билән толуп ташқан күндилик турмушта, йахши билән йаманниң үлгилик шәхслири шәкиллиниду. йахшиларниң изидин меңиш тәвсийә қилинса, йамандин ибрәт елиш инсанийәт тарихиниң қәдим пиринсиплиридин бири һесаблиниду.
һөрмәтлик оқурмәнләр, 2015 – йили йеңи йилдин башлап икки һәптидә бир қетим аңлитилидиған «ислам дининиң үлгилик шәхслири» намлиқ пирограммимизда, үлгә қилишқа тегишлик муһим шәхсләр тоғрисида тохтилимиз...
һәр бир кишиниң, турмушта реаллиққа айландурушни арзу қилған пикир вә хийаллири бар. инсанлар қайси саһәдә болушидин қәтийнәзәр «утуқ қазиниш» үчүн барлиқ күчи билән тиришчанлиқ көрситиду. қанчилик дәриҗидә нишанға йетәлисә өзини шунчилик бәхтлик һес қилиду. пәқәт заманимизда инсанларниң алдида арзу-истәклилирини әмәлгә ашурушниң нурғунлиған ритсиплири мәвҗут. әгәр йәтмәкчи болған арзулар илгири мәлум кишиләр тәрипидин әмәлийләштүрүлгән болса, уларни үлгә қилиш арқилиқ мәқсәткә бир қәдәр тезрақ йәткили болиду. бу мәқсәттә дунйада из қалдуруп кәткән ғәлибилик кишиләрниң һайат мусаписи һәққидә издинип көрүш пайдилиқ. шундақла чоң ишларни қилип өткән инсанларниң кимләрни үлгә қилиш қандақ нәтиҗиләрни қолға кәлтүргәнликини тәкшүрүп беқиш, андин кейин өзимизниң реал һайати үстидә баш қатуруш келәчәк һәққидики пиланлиримизниң обйектиплиқиға һәссә қошиду.
дәрвәқә, инсанлар әң қәдим замандин тартип үлгилик нәсил шәкилләндүрүш үстидә издинип келиватиду. әплатунниң «җумһурийәт», фарабийниң «пәзиләтлик шәһәр аһалиси» вә томас морниң «отопийә» намлиқ әсәрлири үлгилик нәсил йаритишни арзулап кәлгән. җәңләрдә, иттипақлиқта, турмушниң дәрд – әләмлик вә хушал күнлиридә өзлиригә үлгә болидиған бир нәсилниң болушини арзу қилған. бир қәдәм илгирлигән һалда үлгилик нәсилниң камаләткә йәткән инсанларға үлгә болушини үмид қилған. қисқиси, пәйласоплар бу мәсилә үстидә тохталған, шаирлар бу темида шеирлар йазған. пәйғәмбәрләр үлгилик нәсил йетилдүрүшни өзлириг вәзипә қилған.
қуран инсанниң һайатта қолға кәлтүрүшни азру қилған нәрсилирини уларға байан қилип бериш үчүн назил болған. қисқиси, қуран инсан үчүн инсанға назил болған. у, инсанға қаидә-қанунийәт ичидә һәрикәт қилғанда вә һайатини мәнилик өткүзгәндә һәқиқий бәхт-саадәткә еришәләйдиғанлиқини өгитиду. әксичә болғанда, өз қоли билән йаратқан мүшкилатлар сәвәбидин өзини бәхтсизликкә иттиргән болиду. қуран кимни үлгә тикләш, кимдин ибрәт елиш керәкликини ашкара һалда байан қилған. буниң формуласини қуранниң бешидики фатиһә сүрисидә оттуриға қойған.бу сүридә аллаһ таала немә дейшимизни бизгә тәлим берип мундақ дәйду: «сән бизни инамиңға еришкән, ғәзипиңгә йолуқмиған вә тоғра йолдин азмиған кишләрниң йолиға башлиғин.» бу айәттә тәлим берилгән үлгилик киши, аллаһ тәрипидин тәқдирләнгән, иззәт- һөрмәткә сазавәр вә мукапаланған киши болуши керәк. шуниңдәк давамлиқ тоғра йолда маңған вә азмиған болуши керәк. шу сәвәбтин болса керәк, бу йолниң пәйғәмбәрләрниң йоли икәнлики тәпсир мәнбәлиридә қәйт қилинған.
бу йәрдә шуни биливелиш керәкки, диний һайатта һәр җәһәттин толуқ үлгә қилишқа болидиған кишиләрниң, пәқәтла аллаһниң пәйғәмбәрлири икәнлики һәқиқәт. чүнки уларни аллаһ таала инсанларниң ичидин таллиған вә өзи билән инсанлар оттурисида әлчи қилип тәйнилигән. пәйғәмбәләрниң инсан түри ичидин болушиму алаһидә диққәт қилишқа әрзийдиған бир мәсилә. аллаһ таала уларни әң тәс имтиһанлар билән синиған. әң еғир вәзипиләрни йүклигән. уларму бәшәри тәрәплири билән бизгә охшаш инсан болуш сүпити билән өзлири йашиған дәврниң шәрт-шараитлирида инсанларға үлгә болуш вәзипилирини әң мукәммәл шәкилдә ада қилған. бир кишиниң башқиларға һәқиқий мәнидә үлгә болалиши үчүн, үлгә болуш шәртлирини толуқ орундиған болуш керәк. инсанларниң һәр даим кәмчилик өткүзүш еһтималлиқи мәвҗуттур. пәқәт пәйғәмбәрләрниңла кәмчиликлири бивастә аллаһ таала тәрипдин түзүтүлүп, инсанларға тоғраш рәвиштә йәткүзүлгән. әмма пәйғәмбәрләрдин башқа инсанларға бундақ имканийәт берилмигән. шуниң үчүн биз, бизгә мутләқ үлгә болалайдиған кишләрниң аллаһ таала инсанийәткә әвәткән пәйғәмбәләр икәнликини етирап қилимиз.
һәммизгә мәлумки, һәр пәйғәмбәр өз дәвридә йүрүш- турушлири, гәп- сөзлири вә хулқ- миҗәзлири билән үлгә иди. инсанлар, улар йашиған дәврдин йирақлашқансери дин намиға бәзи нәрсиләрни қобул қилған болса, бәзидә пәйғәмбәрләрниң һайатидики муһим нәрсиләрни муһим дәп қаримайдиған көзқарашларға игә болуп қалған иди. буниң нурғунлиған сәвәблири болуши мумкин. чүнки бир пәйғәмбәр билән униң кейин дунйаға кәлгән бәзи пәйғәмбәрләрниң шәриәтлиридә охшимаслиқлар мәвҗуттур. бу һәқтә маидә сүрисиниң 48- айтидә аллаһ таала мундақ дәйду: «(и муһәммәд) биз саңа өзидин илгирики самави китабларни етирап қилғучи вә уларға шаһит болғучи һәқ китабни (қуранни) чүшүрдуқ. сән уларниң арисида аллаһ саңа чүшүргән қуран билән һөкүм қилғин. саңа кәлгән һәқтин чәтнәп уларниң нәпси хаһишиға әгишип салмиғин. (и үммәтләр!) силәрдин һәр бир үммәткә бир шәриәт вә очуқ тәйин қилдуқ. әгәр аллаһ халиған болса, әлвәттә һәммиңларни йеганә бир үммәт қилған болатти. лекин силәрни синаш үчүн аллаһ ундақ қилмиди».
бу йәрдә диққәт қилишқа тегишлик бир мәсилә барки, мусулман алимлар узақ өтмүштин тартип, пәйғәмбәрләрни тәқлид қилш йаки улгә қилиш мәсилиси үстидә тохтилип кәлгән. қариғуларчә тәқлид қилишни тәнқид қилған. чүнки тәқлид көпинчә шәкил билән чәклиниду. лекин пәйғәмбәрләрниң һайати үситдә пикир йүргүзүш, униңдин омумий қаидиләрни бәлгиләп чиқип, динниң асас мәнбәлиридин дәмаллиққа һөкми тепилмайдиған бәзи нәрсиләр һәққидә һөкүм чиқириш мәсилиниң маһийтиини билишни тәқәзза қилиду. һечқачан бир кишиниң пикрини, әхлақий вә характерини тәқлид қилғили болмайду. лекин фиқиһ илмидики «бир алимниң көзқарашлирини дәлил тәләп қилмастин қобул қилиш» мәнисидики тәқлид һәққидә алимлар тәрипидин мәлум шәртләр алға сүрүлгән. пәқәт етиқади мавзуларда тәқлид мунасип көрүлмигән. чүнки иманда қәтий ишәнч шәрт.
хуласиләп ейтқанда, һайатимизни пүтүнләй қоршап туридиған диний муһитта, шундақла ақ билән қара, һәқ билән наһәқ арилишип кәткән вақитта бизгә әң тоғра көрүнидиған мәнбә қуран һесаблиниду. у бизгә көрсәткән үлгә һәқиқий үлгә һесаблиниду. у чәклигән йол ақивәттә әң хәтәрлик йол болуп чиқиду. бу җәһәттә биз әң йахши мисаллар пәйғәмбәрләрниң һайатидин тепилиду. униңға чиң йепишқанда тоғра йолдин адашмаймиз, һәқиқәткә әң қисқа йолдин йетәләймиз. шуниң үчүн буниңдин кейинки пирограммилиримизда, пәйғәмбәләрниң һайатидин үлгә қилишқа болидиған нуқтилиқ һадисиләрни оттуриға қойушқа тиришимиз.