түрк күлтүридә ит, мүшүк вә ғазға алақидар қарашлар

түрк өрп – адәтлири - 49
түрк күлтүридә ит, мүшүк вә ғазға алақидар қарашлар

әзиз қериндашлар! икки һәптидин буйан түрк хәлқиниң һайванатларға алақидар әқидә вә қарашлрини аңлитип келиватимиз, бүгүнки пирограмизда йәнә ит, мушук вә ғазға алақидар қарашларни аңлитимиз.
қәдимқий ривайәтләрдә, ит һәққидә мундақ мәлуматларни учратқили болиду:
тәңри инсанни йаритип, итни инсан бәдининиң йенида муһапиоәтчиликкә тәйинләпту. "әрлик" йәни шәйтан итни алдап, униңға қишта кейип, йазда селип ташлиса болидиған бир терә чапан беришкә вәдә берипту буниң бәдилигә инсанни йалғуз ташлап қойушни тәләп қипту. ит инсанларни шәйтанға йалғуз ташлап қойғанлиқи түпәйлидин тәңриниң җазасиға учрап, терә чапинини йазда салалмайдиған болуп қапту.
анадолуда итқа алақидар нурғунлиған ривайәт вә қарашлар мәвҗут. ит игисигә әң садиқ һайван болғанлиқи үчүн анадолудики һәр қандақ бағчиси болған өйдә чоқум ит болиду. бирақ "ит киргән өйгә малаикиләр кирмәйду" дәйдиған қараш кәң умумлашқан болғачқа ит һәргизму өйниң ичигә киргүзүлмәйду. итниң бешини асманға қилип бөригә охшаш һулиши бирәр йаманлиқниң бишарити дәп қарилиду. әзан оқулуватқан вақтида итниң қавиши "өлүмниң хәвәрчиси" дейилиду. итниң сәвәпсиз қавиши болса, йәр тәврәшниң бишарити дәп қобул қилиниду. анадолуда ит йәр тәврәшни алдин һес қилалайду" дегән қараш кәң омумлашқан дейишкиму болиду.
**** ** **** *** ***** ** ** **** ***
иттин қорқайдиған инсанниң ичидә башқа хусусий бир қорқунчиси барлиқи, ит буни һес қилғанлиқи үчүн ундақ кишигә һуҗум қилидиғанлиқи илгири сүрилиду. анадолуда иттин қорқайдиған кишиниң қорқунҗисини йоқутуш үчүн "йәттә қериндаш оти" дейилидиған өсүмлүкни суға чилап иттин қорқайдиған кишигә ичкүзидиған адәт сақлинип кәлмәктә. булардин башқа йәнә ит айға қарап қависа, һаваниң сойуп кетидиғанлиқиниң, әгәр ит оңда йетип йумилаңлиса, йамғурлуқ һава келидиғанлиқиниң аламити дәп қарилиду. әгәр ит җиназиниң арқисидин қависа, шу кочидин йәнә бир җиназә чиқиду дейилиду. һәтта итниң көзидә пәрдә болмайдиғанлиқи вә әзраилни көрәләйдиғанлиқиму илгири сүрилиду. итлар әгәр бирәр өйниң ишикигә қарап қависа, у өйдә бирәр кишиниң өлидиғанлиқиниң бишарити дәпму изаһлиниду.
** *** **** ** *** ***** **** **** **
анадолуда итқа охшашла сөйилидиған вә өйниң ичидә беқилидиған йәнә бир һайван мүшүк болуп, әслидә анадолу хәлқиниң һайванларға болған, сөйгү ـ муһәббити вә көйүм ـ шәпқитиниң асасини исламниң һайванларға бәргән қәдир ـ қиммити шәкилләндүргән дейишкә болиду. пәйғәмбәр ләйһиссаламниң мүшүккә болған сөйгүсиму исламниң һайванларға болған қаришини намайән қилип бериду. һәдисләрдә һайванларға көңүл бөлүшниң әҗри барлиқи алаһидә тәкитләнгән болуп, муһәммәд әләйһиссаламниң "йәр йүзидики мәхлуқатларға ичи ағримиған кишигә көктикиләрниңму ичи ағримайду. мәрһимити йоқ кишигә мәрһимәт қилинмайду" дегән мәшһур һәдисиму бар.
исламда мүшүк беқиш сүннәт болуп, пйғәмбәр әләйһиссалам уһуд урушида учриған вә асланлирини емитиватқан мүшүкни көрүп уни қоғдаш үчүн тәдбирләрни алған вә уруштин кейин у мушукни беқивелип исмини "муәзза" дәп қойған иди. муәззаниң еғизиниң ичидә вә тамиқиниң үстүнки қисмида меңи бар болуп, бүгүнки күндиму еғизида меңи болған мүшүк "муәзза"ниң ирқидин кәлгән дәп әтиварлиниду. "муәзза"ни пәйғәмбәр әләйһиссаламниң интайин йахши көргәнлики вә әсрап қоғдиғанлиқи әтрапидики саһибилири вә йеқин – йоруқлири тәрипдин ривайәт қилиниду.
бир күни пәйғәмбәр әләйһиссаламниң мүшүки "муәзза"йәктикиниң үстидә охлап қалған болуп, пәйғәмбәр әләйһиссаламниң мүшүкни ойғутивәтмәслик үчүн йәктикиниң пишини кесип орнидин турғанлиқи, даим дегүдәк мүшүкләрниң думбисини силайдиғанлиқи байан қилиниду.
абдуррәһман бин шәһир исмлик бир саһәбә кочида қалған мүшүкләрни өйигә апирип, йемәк – ичмәк берип беқип, асрайдикән. бир күни у киши кочида бир асланни учритип, уни елип қайтиватқанда, пәйғәмбәр әләйһиссалам билән учришип қапту. у «пәйғәмбәр әләйһисаламниң бир нәрсә дәрму?» хийал билән мүшүкни йошуривапту. пәйғәмбәр әләйһисалам тонниң астида немини йошуруватисән? дәп сорапту, у мүшукни чиқирип көрситипту. пәйғәмбәр әләйһиссалам асланни әкилитип, андин саһабигә «буниңдин кейин хеҗил болуп йүрмә, сән мүшүкниң дадисисән» дәпту. шуниңин кейин у саһаби "мушукниң дадиси" дегән мәнини билдүридиған "әбу һурәйрә" дәп атилишқа башлапту. саһабиләрниң вә нурғунлиған атақлиқ алим әвлийаларниң өйлиридә мүшүк баққанлиқи тарихй мәнбәләрдә хатирләнгән болуп, анадолудиму мүшүк һәққидә нурғунлиған ривайәтләр бар.
бу ривайәтләргә асасланғанда садда сериқ рәңлик мүшүк билән ала рәңлик мүшүк йахши мүшүк, алиси йоқ қара мүшүк йаман вә шүмлүқ чиллайдиған мүшүк дәп қарилиду. икки йеқин дост қийидишип қалған әһвалдиму «икки достниң арисиға қар мүшүк кирипту» дәп тәриплиниду. итниң дәл әксичә мүшүкниң тузкор икәнлики вә йахшилиқни интайин тез үнтуп қалидиғанлиқи илгири сүрилиду. ала мүшүкниң бешида әгәр 5 қара сезиқ болса, у мүшүкниң бешиға пәйғәмбәрниң қоли тегипту, дәп қарилиду. қараңғулуқта инсанларниң алдиға чиққан мүшүкниң шүмлүқ чиллайдиғанлиқи һәмдә бундақ мүшүкни таш етип қоғлаш, уруп, азарлаш, ач вә сусиз ташлап қойушниң интайин йаман ақивәтләргә сәвәб болидиғанлиқи байан қилиниду.
әгәр мүшүк пәнчиси билән йүзини сүртсә, униң қариған тәрипидин меһман келиду, дейилиду, әгәр мүшүк пәнчисини йалап туруп йүзини сүртсә, «мүшүк таһарәт еливатиду» дәп қарилиду. оттура асийадики түркий хәлқлиридә йеңи өйгә көчүштин илгири бир мүшүкни елип келип қойуп беридиған вә мүшүк у йеңи өйгә кирсә, у ой хошаллиққа чөмиду, кирмисә у өйдә шәйтан бар, дәп қарайдиған әқидә кәң омумлашқан. исламниң һайванатларға алаһидә қиммәт бериши вә пәйғәмбәр әлйһиссаламниң мүшүккә көрсәткән мәрһимити, меһри муһәббити анадолу хәлқигә чоңқур тәсир көрсәткән болуп, һәтта бир мүшүкни өлтүргән адәмниң җазаси 7 җамә салдуруш дәпму бәлгиләнгән иди.
** *** **** **** ***** ** **** ****
ғазниңму түрк күлтүридә өзгичә орни бар, ғаз бәзи түркий хәлқләрдә муқәддәс билиниду. ғаз йаритилиш ривайәтлирдиму орун алған болуп, шаманларниң көк йүзигә чиқишиға йардәм қилиду. шаманларниң ибадәтлирики муһим әслиһәлиридин бирси болған дапниң үстидиму ғазниң рәсими болиду. ғазға алақидар әқдиләр түркләрниң исламдин илигирики етиқадидин кәлгән болуп, әмдиликтә исламий бир кимликкә игә қилинған шәкилдә давамлишип кәлмәктә. анадолудики тахтичи түркмәнләрдә бүгүнки күндиму "ғаз йиғи" дәп атилидиған нәқиш вә символларни учратқили болиду.
шуниңдәк тахтичи түркмәнләрниң ғазға болған сөйгүси диний әқидисини асас қилған. тахтичи түркмәнләрниң қаришичә, һәзрәти әли рәзийәллаһу әнһуниң өлтүрүлидиғанлиқини түнҗи болуп ғаз һес қилған. һәзрәти әли сүйқәсткә учрайдиған күни мәсҗидкә маңғанда униң өйиниң бағчисдики ғазлар униң өлтүрүлидиғанлиқини алдин һес қилалиған болғачқа йолини тосивелип, кейимини чишләп тартқан. мана бу вәҗидин тахтичи түркмәнләр арисида ғазни авлаш гунаһ һесаблиниду. ғаз өлүм билән бағлинишлиқ дәп қаралғанлиқи түпәйли мана бүгүнки күндиму анадолода бирәр ойниң алдидин ғазлар вақираш һалда учуп өтсә, у йәрдин бирсиниң өлидиғанлиқиға ишарәт дәп қарилиду. демәк қәдимқи итиқадлардин қалған бу хил әқидиләр әмликтә ислам билән бир гәвдиләшкән шәкилдә давмлашмақта.
һөрмәтлик қериндашлар! йуқирида ғази университети әдәбийат факултети түрк тили вә әдәбийати бөлими оқутқучиси дочәнт доктур фатимә әһсән туран тәрипидин таййарланған түрк – өрп адәтлири намлиқ пирограммимзни диққитиңларға сундуқ.