дин вә хәлқара мунасивәт

түркийәниң вә дунйаниң күнтәртипи – 101
«дин вә хәлқара мунасивәт»

католик христийан дунйасиниң вә ватикан дөлитиниң рәһбири папа фиранҗис 28 – нойабирдин 30 – нойабирғичә әнқәрәдә вә истанбулда рәсмий зийарәттә болди. бу зийарәт қисмән дипломатик, қисмән диний мәқсәтләр билән йуғурулған иди. зийарәтниң әнқәрә қисми сийасий салмақни игилигән болса, истанбул қисми диний салмақни игилигән иди. папаниң әнқәрәдә җумһур рәис рәҗәп таййип әрдоған вә диний ишлар идариси башлиқи мәһмәт гөрмәз билән учришиши, түркийә билән ватикан оттурисидики мунасивәтләрни тәрәққий қилдурушни мәқсәт қилған болуп, папа билән әрдоған өз байанатлири арқилиқ хәлқара җамаәтчиликниң тинчлиқ арзулирини вә сүрийә мәслисигә охшаш район характерлик киризисләргә вә башқа инсанийәткә хилап мәсилиләргә һәл қилиш чариси тепиш теләклирини оттуриға қойди.
бу арзу – тиләкләрниң бир дипломатик риғбәтләндүрүш сөзи болуштин башқиму мәниси бар дейиш һәқиқәтән тәс. чүнки папа нә хәлқара киризисләрниң, нә район характерлик мәсилиләрниң һәл болушини ишқа ашурулиғудәк дәриҗидә тәсири күчлүк актийор әмәс. гәрчә папа ватикан дөлитиниң рәиси болуш салаһийитигә игә болсиму, әмма хәлқаралиқ дөләтләр вә хәлқаралиқ тәшкилатларға охшаш тәсири йоқ. папалиқ вә башқа диний органларниң хәлқара мунасивәтләрдики роли вә тәсири 400 йилдин буйан асасән дегүдәк йоқ десәкму болиду. заманивилашқан дәврдә секуларизм вә динни дөләт ишлиридин айрип ташлаш нәзирийәлири сәвәбидин диний органлар вә диний һакимийәтләрниң орнини интайин күчлүк сийаисй тәсири болған миллий дөләтләр игәлләп болди. заманивалашқан дәврдә барлиқ диний орган вә паалийәтлири асасән дегүдүк дөләтләр ара мунасивәтләрниң сайисида астида қалди.
төвәндә мармара университети сийасәт билимлири вә хәлқара мунасивәтләр факултети оқутқучиси пирофессор доктор рамизан гөзәнниң мәсилигә мунасивәтлик анализини диққитиңларға сунимиз.
** *** ** ***** **** **** ***** **** * **
дәрвәқә, ватикан, дөләт терорторийәси болған класик хәлқ дөлити әмәс, бәлки италийәниң бир шәһәр дөлитигә охшап кетиду. ватиканниң оттура әсирдикигә охшаш башқа хәлқаралиқ актийорлар үстидә һакимийити йаки һөкүмдарлиқи йоқтур. чүнки рим, ватикан дөлити 17 – әсирдә имзаланған весфалйа байаннамиси билән пүтүн сийасий һакимийитидин айрилған иди. йәнә бир тәрәптә истанбулдики фәнәр рим отодокис вә патрикиму лозан келишимигә бинаән түркийә җумһурийитиниң һакимийити астидики бир органдинла ибарәттур. фәнәр патрик гәрчә диний җәһәттә чегра һалқиған мунасивәт вә етибарға игә болсиму, әмма сийасий җәһәттә һеч қандақ күчкә игә әмәс. буниң мәнси қандақтур «папалиқ билән патрикқа охшаш диний органлар сийасәттин пүтүнләй қол - путини тартти» дегәнлик болмайду. һәм папалиқ һәм патрикниң өзлиригә ишинидиған хәлқләр вә шәхсләр үстидә муәййән тәсиргә игә икәнликини етирап қилишқа тоғра келиду. мәсилән ватикан дөлити йалғуз католик мәзһибиниң оргини болупла қалмастин өз нөвитидә йәнә, 1 милйардтин артуқ католик херистйан дунйасиниң диний вәкили болупму һесаблиниду.
папаниң истанбулдики зийарити динлар вә мәзһәпләр ара мунасивәтләрни тәрәққий қилдүрүшқа мәкәзләшкән болуп, папаниң алди билән истанбулдики исламий җайларни зийарәт қилиши, султан әһмәт җамәсидә дуа қилиши, әзан авази билән бириликтә қуран тилавити аңлиши, динлар ара мунасивәтләрниң тәрәққий қилишиға нисбәтән муһим әһмийәткә игә.
ортодокис чиркавиниң диний мурасимиға қатнишиши вә бартелемус билән көрүшиши һәмдә католик – ортодокис чиркавлири ара байаннамә имзалиши болса, хириристийанларниң өзара иттипақи нуқтисидин интайин муһим. папаниң истанбул зийарити һәтта түркийә зийаритиниң әсли мәқсити ортодокис чиркавлири билән болған мунасивәтләрни тәрәққий қилдуруш дейшкиму болиду. католикларниң ортодокис чиркавлири билән болған мунасивәтлири 1054 – йили икки чиркавниң бир - бирини капирға чиқириши сәвәбидин бузулған иди. 1960 – йили мунасивәтләр қайтидин орнитилишқа башланди вә папа билән бартелемус тәрипидин иттипақлиққа айландурулди. истанбулда имзаланған байаннаминиң мәқсити, сани бир милйардқа йетидиған католик хиристийанлар билән сани 300 милйон әтрапида болған ортодокс хиристийанлири оттурисидики идарий вә иҗтимаий мунасвәтләрни күчәйтиштин ибарәт иди. бу нуқтидин имзаланған байнаннаминиму нуқул һалда диний паалийәт дегили болмайду. ватикан билән фәнәр патрики оттурисидики етиқадий йеқинлишишниң һеч болмиғанда икки дөләтниң хәлқардики орниға иҗабий вә сәлбий тәсир көрситидиғанлиқини, һәтта қисмән дуил елан қилишму болидиғанлиқини тйтишқа болиду.
булардин биринчиси, түркийәгә көрситиш мумкинчилики болған тәсир болуп, патрик бертелемус тәрипидин имзаланған байаннаминиң түркийәгә мәсулийәт артидиған иҗра күчи болмиғиниға охшаш түркийәниң мәнпәәтигиму тақишидиған тәрипи йоқ. бу йәрдә дин билән дөләтниң хәлқара мунасвәтләрдики орни отторисида интайин сәзгүр инчигә чегра сизиқи барлиқини әскәртип өтүш лазим. әгәр патрик имзалған байаннамә нуқул һалда диний бир келишим болған тәқдирдә, һоқуқ вә һакимийәткә зит болуп қелиштәк бир мәслиси болмайду. навада бу келишим түркийәниң һәрқандақ бир җайдики мәнпәәтигә тәсир йәткүзидиған болса, болупму мәзһәпсиз хиристийан дини еқими сийаси саһәгә қайидиған болса, у чағда қалаймиқанчилиқ туғдурған болиду. түркийә мәзһәпсиз хиристийан дини қаришиниң түркийәниң ички вә ташқи сийаситигә йүк йаки қейинчилиқ туғдуруп беришини халимайду. бирақ мәзкур байаннамә бундақ бир қалаймиқанчилиққа йол ачмайду дәп қаралмақта. байаннаминиң папа билән әрдоғанниң учришишидин кейин имзаланғанлиқиму түркийәниң тәстиқини алғанлиқини көрситиду. түркийә динй әркинликләр җәһәттин патрик билән папалиқ оттурисидики мунасивәтләрниң тәрәққий қилдүрүлишини қоллап - қуввәтлимәктә. һәтта бу қоллашни түркийәниң католик вә ортодокис хиристийан дунйасидики образини техиму кәчәйтидиғанлиқни тилға елинмақта.
католиклар билән ортодокисларниң һәмкарлиқи байаннаминиң иккинчи тәрипи болүп, фәнәр вә москва чиркавлириға мунасивәтлик һесаблиниду, фәнәр вә мсква чиркавлири оттурисдики үстүнлүк талишиш күриши, балқанлар, шәрқи йавропа, оттура шәрқ вә дунйаниң һәр қайси җайлиридики ортодокисларниң алаһидә диққитини тармақта. истанбул байаннамиси, фәнәр чиркавлирини техиму әвзәл орунға игә қилиши мумкин һәмдә бу әһвал москва чиркавлириниң әнсирәш мәнбәси болуп қилишиму мумкин. бу әнсирәш асасий җәһәттин москва чиркавлириғила хас болуш билән биргә путин һөкүмитиниң буниңға пәрва қилмаслиқи мумкин әмәс. бу иш берип түркийә билән русийә оттурисидики мунасивәтләргә тутишиду. түркийә билән русийә оттурисидики мунасивәтләрниң диний қимсини тәсир күчлүк, дәп кәткили болмайду әлвәттә. бирақ папаниң арқидинла путинниң түркийәни зийарәт қилиши пүтүнләй тасадипийлиқ болуп, мәқсити дини мәсилиләрни әмәс, бәлки иқтисадий вә сийасий мәсилиләр үстидә музакирилишишқа мәкәзлиштин ибарәт икәнлики айан болди.
йуқирида мармара университети сийасәт билимлири вә хәлқара мунасивәтләр факолтети оқутқучиси пирофессор доктор рамизанниң гөзәнниң мәсилигә мунасивәтлик анализини диққитиңларға сундуқ.