ислам дининиң мәккә дәври

түркийә авази радийоси: мәккә, җуғрапийәлик алаһидилики җәһәттин қитәләр оттурисида мәркизий бир йәргә җайлашқан. аләмшумул һәрикәтниң баш қараргаһи болушқа бәкму лайиқ. бу йәрдә, адәм әләйһиссалам тәрипидин қурулған вә кейинчә ибраһим әләйһиссалам тәрипидин йеңидин бина қилинған, әрәб дунйасидики муқәддәслики исламдин илгирики барлиқ дәврләр бойи һеч төвәнләп кәтмигән ибадәт орни мәвҗуттур.
миладийә тарихи бойичә 610- йилиға кәлгәндә буйәрдә дунйаниң тәқдирини өзгәртидиған илаһи нур йепйеңи йүзи билән өзини намайан қилишқа башлиди. шундақла адәм әләйһиссаламдин таритип давамлишип келиватқан пәйғәмбәрлик зәнҗириниң ахирқи һалқиси шәкиллинишкә башлиди. дәрвәқә бу тарихтин етибарән аллаһниң әлчиси, мәккидә инсанларни һәқ дин болған исламға чақиришқа башлиди. ахирқи пәйғәмбәр муһәммәд әләйһиссалам бу шанлиқ вәзипсини башта өз аилиси, барлиқ йеқин достлири вә өз қәбилисидин башлиди. у тәблиғ қилған динни әң дәсләптә қобул қилған киши сөйүмлүк айали хәдичә рәзийәллаһу әнһа болди. униңдин кейин һәзрити әбу бәкир, һәзрити әли вә азат қиливәткән қули зәйд ибни һарис ислам динини қобул қилди. буниңдин кейин ислам динини қобул қилғанларниң сани аста-аста көпийишкә башлиди.
вақитниң өтүши билән пәйғәмбәр әләйһиссаламға бир пәриштә вастиси билән тәлим берилгән вәһи, мәккидики диний вә иҗтимаий әнәнини биарам қилишқа башлиди. алдидики қийинчилиқларни билгән пәйғәмбәр әләйһиссалам, дәсләптә диний тәблиғни мәхпий һаләттә елип барди. бу әһвал үч йилдәк давамлашти. бу җәрйанда динға дәвәт қилинғанлар йеқин әтрапидики кишләр билән чәклик болди. төтинчи йилдин етибарән мәлум санға вә бихәтәрлик һиссийатиға еришкән мусулманлар җамәәси, йеңи кимликлирини аз-тола ашкарилашқа башлиди. шуниң билән мәккидики мушрикларниң шиддтлик һуҗумиға вә хилмухил шәкилләрдики азаплириға учрашқа башлиди. бу әһвалда пәйғәмбәр әләйһссалам өзигә әгәшкән мусулманларни мудапә қилалмиғанлиқтин, уларниң һәбәшистанға һиҗрәт қилишиға рухсәт қилди. мәккидә қалған мусулманлар мушрикларниң бесим вә һақарәтлиригә дучар болғандин ташқири, йәнә улар тәрипидин үч йил җәмийәттин айриветилди. бу җәрйанда мусулманлар толуқ мәниси бойичә иҗтимаий - иқтисадий байқут вә қоршав астида йашашқа мәҗбур болди. әң ахрида болса, исламниң мәккидә тәблиғ қилиши вә турушиға имканийәт тапалмиған пәйғәмбәр әләйһиссалам, мәдинигә көчүшни қарар қилди.
...
башта сап ислам етиқадиға игә болған мәккиликләр заманниң өтүишигә әгишип һәқ динниң тоғра йолдин адишип хата етиқад йолиға кирип қалған. мутләқ қудрәт игиси, улуғ аллаһ еңини сақлап қелиш билән биллә униңға затиға йарашмайдиған бәзи сүпәтләрни чаплашқа башлиған. өз қоллири билән йасивалған һәйкәлләрниң аллаһ билән өзлири оттурисида васитә болидиғанлиқиға ишинишкә башлиған. башқа бир тәрәптин, мәккиниң җуғрапийәлик орни җәһәттики алаһидики сәвәбидин хиристйанлиқ, зәрдуштлуқ, атәшпәрәслик дегәндәк динлар вә атеизмлиқ чүшәнчә аз сандики бәзи кишиләрни өзигә җәлп қилишқа башлиған. қизиқарлиқи шуки, бир аилә кишилири охшаш болмиған динларға ишинидиған болуп кәткән. әқәллиси, кәбиниң әтрапиға әрәбистандики нурғунлиған қәбилиләргә вәкиллик қилидиған йүзләрчә бут орунлаштурулған. кәбиниң ички қисмиға нәқишләнгән рәсимләр ичидә ибраһим әләйһиссалам, исмаил әләйһиссалам, иса әләйһиссалам вә мәрйәм әләйһиссаламниң рәсимлириму болған.
мәзкур сәвәбләр түпәйлидин болса керәк, ислам дини мәккә дәвридә үстидә әң көп тохталған мәсилиләрдин бири вә асасий тема- етиқад теимиси болған. етиқад темисиниң бешида болса, хәлқ ичидә әң көп омумлишип кәткән аллаһ темиси келиду. мәккилик мушриклар исламдин илгириму улуғ аллаһни тонуйтти, биләтти вә униңға бу исим билән, йәни «аллаһ» сими билән ишинәтти. һәтта қуран айәтлиридә очуқ көрситилгинидәк, йәр шариниң, асманларниң вә униң ичидики барлиқ шәйиләрниң йаратқучисиниң, игисиниң вә башқурғучисиниң аллаһ икәнликини биләтти. асмандин су чүшүрүп, өлүк тупраққа айлинип кәткән земинни йеңидин тирилдүрүгүчиниң, асмандин вә земиндин барчә мәхлуқатни ризқландурғучиниң, қулақларни вә көзләрни башқурғучиниң, өлүк бәдәндин җанлиқни, җанлиқ бәдәндин өлүкни барлиққа кәлтүргүчиниң, каинаттики барлиқ ишларни идарә қилғучиниң, һәммә мәвҗудатни муһапизәт қилғучиниң вә өзини муһапизәт қлиш үчүн һечкимгә моһтаҗ әмәс затниң аллаһ икәнликини биләтти. шуниң үчүн исламниң биринчи мәсилиси уларға аллаһниң барлиқини әмәс, һечқандақ шерикиниң йоқлуқини испатлап чүшәндүрүш болған. исламниң әсли мәсилиси, уларниң иманлириға арилишип кәткән шерик чүшәнчисини тазилаш болған. лекин улар бу илаһлар васитси билән биз аллаһқа йеқинлишимиз дәп ишинәтти. булар аллаһ билән бизниң оттуримизда васитә болуп бизгә күч қошиду, бизгә йардәм қилиду, бизгә шапаәт қилиду вә бизни қийин әһвалдин қутқузуду дәп қарайитти.
ислам дининиң мәккә дәвридики муһим алаһидиликлиридин бири болса, пәриштә чүшәнчисидур. мәккиликләр пәриштә уқумини биләтти. әмма, пәрштиләрни аллаһниң қизлири дәп қарайитти. қуран бундақ қарашларни кәскин рәвиштә рәт қилди. ислам дини бу шәкилдә мәккә дәвридә хәлқ ичидә бар болған хата пәриштә чүшәнчисини түзүтүшкә бәкму көп әһмийәт бәрди. уларниң аллаһниң буйруқлириға толуқ итаәт қилидиған йахши сүпәтлик роһани мәхлуқлар икәнликини тәкитлиди.
қуранниң мәккә дәвридә назил болған айәтлиридә йуқиридики икки тема билән биллә ахирәт мәсилиси үстидиму көп тохталғанлиқини көримиз. ахирәт мәсилиси һәққидә мәккилик мушрикларниң хилмухил йоллар арқилиқ өзлиригә йетип кәлгән мәлуматлар сайисидә қийамәт күнидин хәвәрдар икәнлики мәлум. пәқәт уларниң ахирәт күнигә һеч ишәнмигәнликини вә нәзиригә алмиғанлиқини билимиз. шуниң үчүн улуғ аллаһ, уларниң әқидисидә анчә роли болмиған ахирәт чүшәнчисини уларниң көңүллиригә йеңидин орунлаштурушқа алаһидә әһмийәт бәргән. бу даиридә аллаһ, ахирәткә ишинишни қуранда 26 қетим өзигә иман билән бирликтә тилға алған. һәмдә қуранда ахирәт күнини 40 тин артуқ исим билән зикир қилған. бу исимларниң һәр бири ахирәт күниниң охшаш болмиған тәрәплирини гәвдиләндүрүду. буниңдин башқа ахирәт күниниң мутләқ әмәлгә ашидиғанлиқиға даир бәшәрий һадисиләрдин вә каинаттин мисаллар кәлтүргән. һәр хил шәкилдә мушундақ бир күн болмиған әһвалда һайатниң мәнисиз болуп қалдиғанлиқини оттуриға қойған.