Mönir Xäsbiullah
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 14/20
Oluğ şäxeslärdän möhacir millättäşebez, imam häm möğallim Mönir Xäsbiullah turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı Änkara şähärendä yäşäwçe yäş’ tatar ğalime, teologiyä belgeçe İl’yas Miftaxov tärcemä itkän, üzençälekle möhacir-yazuçı häm cämäğat’ êşleklese Ämrulla Agiyev icat itkän xezmätlärgä tayanıp äzerlädek.
Tatar xalıq tarixında êz qaldırğan, tatar añın, ruxın iñ mökämmäl añlap, aña üzeneñ yäşäyeşe, icatı belän iñ zur yoğıntı yasağan möxacir millättäşlärebez bar. Bu xaqta yazuçı Ämrulla Agi (yäğ’ni Ämrulla Agiyev) ätraflı räweştä möhacirlek däwerendäge tormış, säyäsi-ictimağıy êşçänlek, möhacirlek yıllarında Yıraq Şärıqta uzğan çorda qaderle, qıymmätle êşlär êşlägän şäxeslär turında yaza. Bügenge yazmabızda süz änä şundıy möhacir millättäşlärebezdän imam häm möğallim Mönir Xäsbiullah turında barır. Şul uñay belän anıñ tormışın häm küpqırlı êşçänlegen yaqtırtırğa tırışırbız.
Mönir Xäsbiullah 1896nçı yılda iske iseme Ekaterinburg wilayate (bügenge iseme Sverdlovsk oblaste) Krasnoufimsk töbägeneñ Urta Mayaq awılında dön’yağa kilä.Uqu yäşenä kilgän Mönir Baki awılındağı Nurulla xäzrät mäktäbenä yöri başlıy.Berençe dön’ya suğışı başlanu säbäple, uquın da tämamlıy almağan yeget 1915nçe yılda armiyägä alına.Armiyädä başta ğaskäri rota imamı,ä soñraq isä xärbi korpus imamı däräcäsenä kütärelä.
Berençe dön’ya suğışı betkäç öyenä äylänep qaytqan Mönir Xäsbiullah tormış qorıp cibärä.Läkin,qızğanıçqa qarşu bu ğailä tormışı ozaq däwam itmi. Rusiyädä başlanğan bolğanışlar däwerendä aq armiyä tarafınnan kire xärbi xezmätkä alınğan Mönir Xäsbiullahqa imam wazıyfası birelä. Aq armiyä belän bergä ciñelügä duçar bulğan häm könçığışqa çigengän ğaskärlär arasında bula Mönir Xäsbiullah. Nihayät’, Qıtayğa qadär häm anda Xarbin şähärenä barıp citkän imam Xäsbiullah aña qadär Xarbinda töplängän millättäşlärebez tarafınnan oyıştırılğan Xarbin cämğıyätendä Giniyätullah Saliäxmätneñ yärdämçese itep bilgelänä. Monıñ belän bergä aña mäktäptä möğallimlek wazıyfası da birelä. Ayıruça “Yıraq Şärıq’” jurnalına ul qaläme belän dä xezmät itä başlıy. Jurnal baştağı yıllarda quldan yazılsa,ä soñınnan kübäytelä bara. Mönir Xäsbiullahnıñ yazuı matur bulğanlıqtan jurnaldağı yazular anıñ tarafınnan yazdırıla torğan bula. Ägär ul bu ölkädä üz östendä êşlägän bulsa ide, tanılğan kalligraf bulğan bulır ide, dip yaza avtor Ämrulla Agi.
Mönir Xäsbiullah yäşlek häm uqu yılları suğış qırlarında ütkängä kürä,aña qulına diplomın alırğa nasıyp bulmıy. Läkin ul, bu ölkädä üz östendä êşläp belemen arttırğan şäxes bularaq millättäşlärenä qulınnan kilgän yärdämne iñ kürkäm räweştä êşlägän. Aña yulında ayaq çaluçılar da bulmağan tügel. Qaysıberläre Mönir äfändeneñ diplomı bulmawın säbäp itep quyıp anı däräcäsen töşerer öçen dä tırışqannar. Fäqat’ ul çorlarda, baş imam wazıyfasın başqarğan Giniyätullah Saliäxmätneñ tormış iptäşe Mädinä xanım Saliäxmät Räsäygä bir baruında Ufada Mönir Xäsbiullahnıñ Ufada birgän imtixan näticälären Ufa Diniyä Näzaräte möftiye Rizaêtdin Fäxretdin imzası belän alıp kilä.
Yıraq Şärıqqa cirläşep soŝial’ häm mädäni êşlären däwam ittergän millättäşlärebez üzläre urnaşqan böten cirdä cämğıyät’lär oyıştırğannar. Bu cämğıyät’lärneñ berse bulğan Xarbin cämğıyätendä aktiv êşçänlek alıp barğan baş imam Giniyatullah Saliäxmät wafat bulğaç anıñ urınına Mönir Xäsbiullah täq’dim itelä. Şul uq waqıtta mäktäpneñ mödire itep tä saylanıla ul. Bu wazıyfağa kereşkännän soñ ul böten canı-täne belän xezmät itä başlıy häm millättäşläreneñ dä xörmäten qazana.
Qazan törkiläreneñ böyek liderlarınnan häm yazuçılarınnan bulğan märxüm Ğayaz İsxaqıy İdelle Yıraq Şärıqta yäşäwçe millättäşlärebezne berläşterü häm milli berlek tözü maqsatı belän qılğan säyäxätläreneñ bersendä Xarbinğa da kilgän. 1934-1935nçe yllarğa turı kilgän “Berençe Yıraq Şärıq’” qorıltayı oyıştırılğan häm Mönir Xäsbiullah bu qorıltayda wäkil bularaq qatnaşqan. Bu qorıltayda ul Din Êşläre äğ’zası bularaq saylana. İkençe qorıltayda isä möfti yärdämçese bularaq bilgelänä.
Üzeneñ xezmätläre belän millättäşläre arasında xaqlı räweştä möhim urın alğan, hiç tuqtalmıyça xezmät itkän oluğ şäxes Mönir Xäsbiullah 1942nçe yılda qaqşağan sälamätlege yaxşırmaw säbäple 1944nçe yılnıñ 24nçe noyabrendä wafat bula. Mönir Xäsbiullah ülgännän soñ anıñ tormış iptäşe Mäğruza (nekrologta Mäfruza dip yazılğan) hanım häm qızı Törkiyägä küçep kitälär. 1956nçı yılda xanımı da wafat bula. Ä inde qızları Mönirä xanım Zöfär äfändegä kiyäwgä çığa häm bügengese köndä dä İstanbul şähärendä yäşi, dip yazıla Ämrulla Aginıñ mäqaläsendä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) https://www.facebook.com/ilyas.miftaxov
Miftaxov İlyas tärcemäse:”İmam häm uqıtuçı Mönir Xäsbiullah”.
2)Emrullah Agi.”İmam häm öğretmen Munir Hasbiullah”.Qazan Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği.”Qazan” jurnalı.İdare yeri Türkiye-İstanbul.23nçe sayı.1980
