Xärbi küzätçe Minzakir Äpsälämov
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 13/20
Berençe çınığunı Törkiyädä ütkän xärbi küzätçe (razvedçik), tatar xalqınıñ qaharman ulı, millättäşebez Äpsälämov Minzakir Ğabdraxman ulı turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı ”Bezneñ miras” jurnalı mäqalälärenä, jurnalist Räis Zaripov xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Tatar xalqınıñ qaharman ulı, Sovet qorallı köçläreneñ kürenekle ğaskär başlığı, xärbi fännär doktorı general-mayor Äpsälämov Minzakir Ğabdraxman ulı 1896nçı yılnıñ 10nçı dekabrendä Qazan gubernasınıñ Mamadış öyäzenä kerüçe Yuğarı Utar awılında (xäzerge Tatarstannıñ Saba rayonı) krest’yan ğailäsendä tua. Şämsecamal belän Ğabdraxman Äpsälämovlar ğailäsendä dönyağa öçençe bala bulıp awaz salğan Minzakir, abıyları Äsädulladan, Sönğat’tän häm ênese Qasıymnan ütkerlege, añ-belemgä omtıluı belän ayırılıp tora. Tırış malay 1914nçe yılda mädräsä tämamlıy, tağın ber yıldan aşığıç räweştä awıl uqıtuçısı hönärenä imtixan tapşıra. Tik qulına tiyeşle dokument êläksä dä, uqıtuçı bulıp êşläw bäxete tätemi Minzakirğa: 19 yäşe dä tulmağan köye, şul uq yılnı patşa armiyäsenä alalar anı. 35nçe zapastağı Seber uqçı polqında ryadavoy, keçe unter-äfisär, ölkän unter-äfisär bulıp xezmät itä. 1917nçe yıldağı Fevral’ inqıylabınnan soñ – rota komandirı, üktäbr’ inqıylabında 3nçe grenader brigadasında soldatlar komitetı äğ’zası, 11nçe armiyäneñ batal’on möselman suğışçıları komitetı särqatibe bula.
Minzakir Äpsälämov 1919nçı yılnıñ aprelenä qadär Simferopol’däge qarawıl komandasında vzvod unter-äfiŝäre bulıp xezmät itkännän häm Kön’yaq fronttağı qanqoyğıç suğışlarda qatnaşqannan soñ, aqlar belän arasın özä. Qızıllar yağında suğışuçı partizannar otryadınıñ qıyu komandirı, berara Qırım möselman xärbi kollegiyäse räistäşe wazıyfasın başqara häm sentyabr’ ayında xärbi akademiyägä uqırğa kerä.
Dön’yanıñ qaynap torğan çağı. Atlanta illäre tarafınnan telgälängän Törkiyädä xakimiyät dilbegäsen üz qullarına alğan böyek reformator, däwlät êşleklese, xärbi citäkçe häm ilneñ bulaçaq berençe prezidentı Mostafa Kemal Atatörek yäş’ sovet ile belän yaqınayu yulın saylıy. Diplomatik mönäsäbätlär urnaştıra başlawğa, tiyeşle belgeçlär tuplawğa ixtıyac arta. Ä alarğa qıtlıq zur. Rusiyäneñ ul çordağı Tışqı êşlär xalıq komissariatınıñ Törkiyädäge yaña ğına oyışıp kilüçe sovet Wäqalätle wäkillegenä êşläw öçen törek telen belüçe berniçä tıñlawçı birülären ütenep akademiyä citäkçelegenä möräcäğat’ itüe şuña bäyle. Akademiyädä isä tatar millätennän bulğan Äpsälämov, Malikov häm Räximkulovtan başqa andıy xärbilär tabılmıy.
Minzakir Äpsälämov akademiyädä, waqıt-waqıt uquın özep, xärbi razvedka ölkäsendä maxsus burıçlar üti: Rusiyäneñ Baqıda urnaşqan Törkiyä häm Persiyä illäre qarşındağı Wäqalätle wäkillegendä xärbi bülek başlığı urınbasarı, Rusiyäneñ Törkiyädäge Wäqalätle wäkillegenä tärcemäçe häm Rusiyäneñ törek ileneñ könçığış provinŝiyäsendä sıyınu tapqan Ğeneral’ konsullığında xezmätkär wazıyfaların başqara. Şul çorda xärbi razvedçik Minzakir Äpsälämovnıñ attestaŝiyäsenä: ”Tırış häm xezmät söyüçän, yaxşı itep törek telen öyrände”, - digän bäyälämä töşä. Tögäl öç yıl digändä, ul xärbi akademiyäne tämamlıy häm şul uq Wäqalätle wäkillektä xärbi attaşenıñ särkätibe häm yärdämçese bulıp êşli. Anıñ êşçänlegenä Rusiyäneñ Törkiyädäge Wäqalätle wäkile, Qızıl armiyä xärbi razvedkasınıñ berençe başlığı Semen İvanoviç Aralov: ”Yaxşı äzerlekle, törek telen qamil belä, tıynaq häm töptän uylap êş itüçän keşe”, - dip bäyäli.
Kürgänebezçä, Minzakir Äpsälämov xärbi razvedçik bularaq, berençe çınığunı Törkiyädä ütä. Äpsälämovnıñ bu çordağı êşçänlegen açıqlawda, uzğan ğasırnıñ 20nçe yılları başında Sovet xökümäteneñ Törkiyädäge säwdä wäkile urınbasarı wazıyfasın bilägän häm ilgä qaytmıy qalğan qırım tatarı Mostafa İbrahimovnıñ ğayät’ qızıqlı häm ütä möhim istälekläre iğ’tibarğa layıq. Ul Äpsälämovqa yuğarı bäyä birä: ”Törkiyädä Qızıl Ğomum ştabnıñ maxsus kursların tämamlağan ofiśerlardan, yäğ’ni tön’yaq tatarlarlardan toruçı yaxşı itep oyıştırılğan tulı ber ştab êşli. Anıñ belän Äpsälämov citäkçelek itä. Härwaqıt êşne tawış-tınsız, tınıç, şıpırt qına başqaralar, ütä saqlar. Üzäk häm Ğomum ştab alarnıñ êş näticäläre belän härwaqıt riza”, - dip belderä.
Ênergiyäle häm täwäkkäl general, suğış belän citäkçelek itärgä ayıruça sälätle, korpus-ştablar belän citäkçelek itärgä operativ-taktik yaqtan yaxşı äzerlekle bula. Şuña da suğış tämamlanğaç ta, Minzakir Äpsälämov 1946nçı yılnıñ iyünennän alıp 1966nçı ylğa qadär, layıqlı yalğa kitkänçe, Voroşilov isemendäğe Yuğarı xärbi akademiyädä êşli. Anda ölkän uqıtuçı, fänni-tikşerenü êşläre alıp baruçı bülekneñ başlığı bula. Akademiyä Berlegeneñ särkätibe bulğan Minzakir doŝent, suğışçan fännär doktorı digän yuğarı isemnär ala. 288 bitlek 51 mäqalä yaza. Şularnıñ 27se matbuğatta basıla. Suğış waqıtında kürsätkän batırlıqları öçen legendar millättäşebez olı büläklär, orden häm medal’lär belän büläklänä.
Şäxsi batırlıq häm ğayär’lek ürnäkläre kürsätkän legendar şäxes, millättäşebez, general Äpsälämov Minzakir Äpsäläm ulı 1981nçe yılda wafat bula.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) madanizhomga.ru>index.php<news
ZaripovR.,”Xärbi razvedka generalı”. “Mädäni comğa” gazetası.21.06.2018
2) saby.tatarstan.ru>istoricheskaya-spr…
İstoriçeskaya spravka-Sabinski muniŝipal’nıy rayon.
3) beznenmiras.ru>tatar-xärbi-razv…
Zaripov R.,”Tatar xärbi razvedçikları-Jurnal “Bezneñ miras”.11.09.2017
