Ğalimcan İdrisi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 06/20
Säyäsätçe, jurnalist, cämäğät häm din êşleklese Ğalimcan İdrisi turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı Tatarstan tarix fännäre doktorı, professor-ğalim İskändär Ğıyläcev häm “İntertat” êlektron basmasınıñ baş möxärrire Rämis Latıypov xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Bez - ütkänebez häm kiläçägebez bulğan millät. Çönki,bezneñ ğorurlanıp söylärlek meñ yarım yıllıq ädäbiyatıbız häm tanılğan şäxeslärebez bar. Änä şundıy şäxeslärebezdän berse,millätebez yazmışına bitaraf bulmağan şäxes-Ğalimcan İdrisi.
Ğalimcan İdrisi - çınnan da bik qızıqlı şäxes, küp törle yünäleşlärdä êşlägän, bik qarşılıqlı êz qaldırğan. Bügenge köndä bez anıñ êşçänlegen, tormış yulın tulısınça beläbez dip äytep bulmıy, dip añlata İskändär Ğıyläcev.
Ğalimcan Cäğ’fär ulı İdrisi 1887nçe yılda Qızıl’yar (xäzerge – Petropavlovsk) şähärendä tuğan. Ätise çığışı belän Qazan yaqlarınnan, änise - Buadan. 1907nçe yılda Boxarada belem alğannan soñ, 5 yıl İstanbul universitetında fälsäfä häm din fännären öyrängän ul. 1912nçe yılda kire Rusiyägä qaytıp, beraz waqıt ataqlı “Xösäyeniyä” mädräsäsendä şäkertlärgä däres birä. Bu şäxesneñ “küpqırlılığı” inde şul çorda uq kürenä başlana. Mäsälän, tatar waqıtlı matbuğatında anıñ qaläme astınnan çıqqan küpsanlı mäqalälärendä ul nindi genä mäs’älälärgä alınmağan. Din, mädäniyät, säyäsät temaları ğına qızıqsındırmağan anı, ul xätta awıl xucalığı häm dä maşinalar tözü turında da mäqalälär avtorı bula.
1913-1914nçe yıllarda, ber yıl çaması Ğalimcan İdrisi Şveyŝariyä häm Bel’giyä universitetlarında tellär öyränü häm fälsäfä ölkäsendä belemen tiränäytä häm Awrupadan yulın Törkiyäneñ İstanbul şähärenä yünältä. Biredä ul 1915nçe yılnıñ sentyabrenä qadär Yosıf Aqçura citäklägän “Törek yortı” jurnalında ikençe möxärrir wazifaların başqara. Tel belü ölkäsendä ğacäyep däräcädä sälätle bulğan Ğalimcan İdrisi, tatar häm rus tellärennän tış törek, farsı, qazaq’, üzbäk, franŝuz häm alman tellären qamil belgän.
1915nçe yıl közendä yazmış Ğalimcan İdrisine Almaniyägä kiterä. Suğış yıllarında ul bik zur êşlär başqara. Häm tora-bara Rusiyä möselman äsirläreneñ ideologik başlığına äylänep kitä. Ul - barlıq möselman bäyrämnären oyıştıruçı, armıy-talmıy äsirlärneñ matdi häm ruxi mänfäğat’lären qayğırtuçı, aktiv jurnalist, citäkçe, oyıştıruçı şäxes tä. Şunısın da äytep ütärgä kiräk, Ğalimcan İdrisi äsirlär belän êşçänlege öçen Fridrix Êbertnıñ räxmät xatına da layıq bulğan.
1918nçe yıl başında, suğış äle barğan waqıtta Ğalimcan İdrisi Germaniyada belem alğan tatar uquçıları häm xärbi äsirlär arasında aradaşçı da, alarğa matdi häm ruxi teräk tä bulğan, möselmannarnı ber-berse belän bäylägän. Berençe Bötendönya suğışı waqıtında da Ğalimcan İdrisi Germaniyanıñ Xärbi ministrlığı belän genä tügel, ä Tışqı êşlär ministrlığı belän dä tığız êlemtädä torğan. Germaniyada äsirlektä bulğan möselmannar arasında êlemtälär urnaştırıp, alarnıñ ışanıçlı wäkile dä bulğan.
Suğış betkännän soñ, Ğalimcan İdrisineñ tormışında ör-yaña êtap başlanıp kitkän. Närsä belän genä şöğıl’länmägän ul. Mäsälän, Rusiyädän Germaniyağa uqırğa yäş’lär kitertkän. Boxara sovet pespublikasınıñ Germaniyadağı wäkile bulğan. Berlinda tağın ber möselman oyışmasın başlap cibärgän. Berlin universitetında uqıp alğan.
Naŝistlar çorında Tışqı êşlär häm propaganda ministrlıqlarında xezmättäşlek itkän. Ğaräp häm törek redakŝiyälären citäklägän. Gitlernıñ “Mayın kampf” kitabın farsı telenä tärcemä itkän.
Ğalim İskändär Ğıyläcev Ğalimcan İdrisine, “Törkiyädä millätçe, suğış waqıtında imam-xatıyb, annan soñ xäyriyä cämğıyäte citäkçese, Boxara respublikasınıñ räsmi wäkile, yañadan Germaniyädä çinovnik, tärcemäçe, üzen professor dip yörtkän säyäsätçe, mulla mäktäbeneñ fänni citäkçese - närsä belän genä şöğıl’länmägän ul - Ğalimcan İdrisi. Naŝistik Germaniyäneñ qazanışların da törek häm ğaräp tellärendä tanıtuçı talantlı şäxes bulğan ul - Ğalimcan İdrisi”, - dip bilgeläp ütä üzeneñ xezmätendä.
Suğıştan soñ Ğalimcan İdrisi başta Şveyŝariyägä, annan soñ Misırğa häm, nihayät’, Soğud Ğaräbstanına barıp urnaşa häm 1959nçı yılda wafat bula.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) https://intertat.ru>news>story_g...
Latıypov R.,”Ğalimcan İdrisine 20nçe yöz tatar tarixındağı iñ zur avantyurist dip atar idem”.18.02.2019
2) adiplar.belem.ru>idrisi
Ğıyläcev İ.,” Ğalimcan İdrisi-Ädiplär.” “Qazan utları” jurnalı.N4,2014
