Xäticä Alptäkin
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 05/19
Törek häm tatar milläteneñ urtaq qızı bulğan, ädibä, yazuçı häm şağıyrä Xaticä Alptäkin turında qısqaça küzätü
Törkiyädä ädäbiyat söyüçelär öçen üzenä kürä ber küñelle waqıyğa buldı - Xäticä Alptäkinnıñ “Ters akiyordu Volga” (İstanbul: ”Dön’ya”näşriyatı, 2003), bezneñçä äytkändä-“İdel kiregä ağar ide” isemle kitabı basılıp çıqtı, dip yaza üzeneñ xezmätendä Alabuğa şähärennän filologiya fännäre doktorı Älfinä Sibğatullina.
İseme tatar uquçısına berni söylämäsä dä, 1923nçe yılda dönyağa kilgän kitap avtorı,yazuçı Xäticä Alptäkin - İdel buylarında tuıp-üskän törek-tatar qızı ikän läbasa! Şuña kürä dä äsärneñ iseme ük bezneñ belän, İdelebez belän bäyle (töreklär nişläpter İdelne gel “Volga” şäkelendä yazarğa yaratalar). Kitapnıñ üzägendä - ädibäneñ yazmışı, ğailäseneñ tarixı. Xäticäneñ ätise – törek soldatı Tufan Çuloğlu-Sarıqamış yanındağı suğışta 1918nçe yılda ruslarğa äsir töşä häm Rossiyadä töplänep qalırğa mäcbür bula: tatar qızı Zarifä Yosıpovağa öylänep yäşi başlıy. Xaticä (bezneñçä-Xädiçä), ğailädä ikençe bala bulıp, 1923nçe yılda Samara tiräsendä tua. Alğa taba Xaticäneñ tormış xikäyäse küpmeder külämdä 1920-1930nçı yıllarda “sovet ilendä” yäşägän “xalıq doşmanı”balasınıñ faciğale yazmışına oxşaş räweştä däwam itä. Ğomumän,äsärdä uydırma obrazlar, yasalma situaŝiyälär yuk-anda qırıs çınbarlıq xakimlek itä, läkin ul da Xäter häm Xis stixiyäsendä özek-özek häm êzleksez itep birelgän.
Şuñadırmı, äsärneñ janrın tögäl itep bilgeläü dä awır: romanmı ul, publiŝistik äsärme, memuarlarmı? ”Dön’ya” näşriyatı anı “xätirä-roman” dip kürsätä. Avtor (X.Alptäkin) isä üz äsären “20nçe ğasırnıñ iñ qızıqsınu uyata torğan dramatik xikäyäse” dip atıy, ikençe ber urında isä anı p’yesağa oxşatıp: ”Komediyä kebek toyılsa da, uyınıbız - drama, aktyorları da anıñ bez idek”, - dip belderä. Älbättä, anıñ oxşatuları - ber ädäbi alım ğına, ämma avtor çınnan da xaqlı, Xäticäneñ häm ğailäseneñ tarixı zur, global’ waqıyğalar belän turıdan-turı bäyle: inqıylab, grajdannar suğışı, sörgen, şäxes kul’tı, Törkiyägä hicrät, andağı açlıq häm fäqıyr’lek, ğorbät toyğısı, xastalıqlar…
Äsir töşkän Tufannıñ (Xäticäneñ ätise) tormışı, ürgä ağa başlağan yılğa kebek, kisken borılışqa oçrıy: Törkiyädä qalğan ike balası häm xatını belän qawışu inde mömkin tügel, tatar awılına kilep êläkkän uqımışlı ir-yeget mäçettä mullalıq itä başlıy, 15 yäşendä Qor’än xafiz bulğan Tufan möselman balalarına däres birä. Zarifä dä anıñ uquçısı bula, alar arasında yäş’ ayırması zur bulsa da, qıznıñ ätise - irken tormışlı Ğosman abzıy näq’ menä şul äsir törekne üz itä, söyekle Zarifäsen aña birä. Alarnıñ ber-ber artlı biş balaları tua. Şularnıñ berse - Xäticä Alptäkin. 1932nçe yılda törle-törle awırlıqlar uzıp Xäticäneñ ğailäse Törkiyä tufraqlarına qawışa.
Xäticä 1944nçe yılda kiyäwgä çığa, ire Ğabdelqadıyr ğaskäri bula. Ber-ber artlı Xäticäneñ dä balaları işäyä. Änisennän alğan ädäp, balalarğa mäxäbbät, irgä tuğrılıq, keşelärgä qarata namuslılıq anı bäxetle itä. Menä, nihayät’, küptänge xıyalı da tormışqa aşa, änise, ülär aldınnan aña wasıyat’ itep, ber qaytıp tuğan ilegezne küregez, dip äytep qaldıra, häm menä Xäticä, 1980nçe yıllar başında fänni simpoziyumda qatnaşuçı doktor ulı belän berlektä, Rusiyäneñ başqalası Mäskäwgä kilä. Mäskäwdäge kiçergän xis-toyğıların üzeneñ äsärenä urnaştıra.
Tatar-törek qızı Xäticä Alptäkin bu kitabın yazğanğa qadär kübräk şiğır’lär icat itkän, anıñ “İske däftär”, ”Ğomer-ber tegermän”,”Kön matur ide” h.b. cıyıntıqları basılıp çıqqan. Törkiyä Däwläteneñ yäş’täşe bulğan ädibä icat êşen “Paşa qunağı” isemle romanı belän bezgä mäğ’lüm,” - dip yaza Älfinä Sibğatullina.
Üzeneñ yäşäweneñ soñğı yıllarına xätle ädibä ğailäseneñ ütkänen barlıy,ayırım mizgellärne bergä tezep,tarixi mozaika tözi. Balaçağında tatar awılı İske Aqtaşta tıñlağan riwayät’lärne, äkiyätlärne, taqmaq-bäyetlärne isenä töşerä, aşağan aşları - çumara, umaç, belennärneñ isen toyğan kebek bula. Anda Watannı sağınu, anda qalğan balaçaq dusların, änise yağınnan tuğannarın küräse kilü xise kitapnıñ här säxifäsennän sarqıp tora.
Tatar häm törek milläteneñ urtaq qızı bulğan yazuçı, ädibä Xäticä Alptäkin 2005nçe yılnıñ 28nçe noyabrendä 82 yäşendä yaqtı dönyadan ayırıla. İstanbul şähäreneñ Zincirliküye ziratına cirlänä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Ä.Sibğatullina,”Alptäkin Xaticä”,”Mäydän”,N11,2004
2)www.hurriyet.com.tr>gündem
3)Xatice Alptäkin-Biyografya.
www.biyografya.com>biyografi
