Mäxmät Qani paşa
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 03/20
Ğosmanlı däwläte häm Törkiyä Cömhüriyätenä xezmät itkän tatarlardan, millättäşebez Mäxmät Qani paşa turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı törek ğalime, İstanbul şähäreneñ Märmärä universitetınıñ Tyurkologiyä institutı doktorı İsmäğıyl’ Türkoğlu xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Tatar xalqı êlek-êlektän ük dönya külämendä üzen tırış häm buldıqlı, maqsatçan häm belemle, dini häm ädäple millät bularaq tanıtqan. Tatarlar êlek-êlektän ğıylemgä omtılıp, anıñ qaderen belep yäşägännär. Xalqıbız ğomer-ğomergä maqsatçan, tırış, êzlänüçän bulğan, yañalıqqa omtılğan. Yazmış alarnı böten dönyağa taratqan. Millättäşlärebez qaysı ğına cirgä barıp töplänmäsen, dan-şöhrät qazanğan. Törkiyägä, Qıtayğa häm başqa illärgä kilep urnaşqan tatar möhacirläre biredä zur däwlät citäkçeläre däräcäsenä kütärelä alğan. Millättäşlärebez sınatmağan, başqa xalıqlar aldında olı xörmätkä ireşkän. Moña misal itep bügenge yazmabızda Ğosmanlı Däwlätenä häm Törkiyä Cömhüriyätenä xezmät itkän Mähmät Qani paşa turında qısqaça añlatıp ütärbez.
Ğosmanlı däwläte çorında däwlät byurokratları arasında iñ yuğarı däräcägä ireşkän tatarlarnıñ berse dä – Mähmät Qani paşa. Mäxmät Qani paşa 1805nçe yılda Rusiyäneñ Anapa yäki Penza şähärendä tuğan. Ul tuğan ilendä berniqadär belem alğannan soñ, möğayen, yuğarı belem alır öçen İstanbulğa kilgän häm berniqadär waqıt franŝuz mäktäbendä uqığan. Annan soñ Qahirädä xärbi belem alğan.
Misırda uquın tämamlağaç, yänädän İstanbulğa qaytıp, “Bab-ı Ali”da yağ’ni Ğosmanlı Däwläte çorında Ministrlar Kabinetı, Êçke êşlär ministrlığı häm Yuğarı xoquq êşläre buyınça Däwlät şurası urnaşqan urında rus telennän tärcemäçe bulıp êşli başlıy. 1851nçe yılnıñ 12nçe üktäbrendä Trikalağa töbäk citäkçese itep bilgelänä. Qani paşanıñ Trikaladağı citäkçelek wazıyfasın ütäw ğıys’yançılarnıñ baş kütärü çorına turı kilä. Anıñ monda başqarğan iñ ähämiyätle êşläreneñ berse Trikalanıñ Bülbülcä utrawına urnaşqan doşmannarnı tabu häm yuqqa çığaru bula. Şulay uq Qani paşanıñ soñraq cirle idarä başlığı bulıp êşlägän yıllarda doşmanlıq xäräkätläre qaynağan Aydın, Bosniya, Saloniki kebek töbäklärdä ğıys’yançılarnı ciñüdä, tınıçlıq urnaştıruda zur uñışlarğa ireşkänlege mäğlüm. Anıñ Trikaladağı uñışları aldağı kar’erasında da ähämiyätle rol’ uynağanlığı turında bilgeläp ütelä İsmäğıyl’ Türkoğlu xezmätendä.
Qani paşanıñ Trikala cirle idarä başlığı bulu çorı ber yıl çaması däwam itä. 1852nçe yılnıñ 11nçe üktäbrendä anıñ urınına Canik töbäge citäkçese Wasif paşa bilgelängäç, Qani paşa İstanbulğa qayta. İstanbulğa qaytqan Qani paşa 1853nçe yılnıñ 13nçe mayında Finans kaznaçeystvosına komissiyä räise itep bilgelänä. Anda ul däwlätneñ finans sisteması ölkäsendä täcribä tuplıy, ber ük waqıtta yaña ğına oyışqan “Şirkät-i Xäyriyä” dip isemlängän paroxodçılıq şirkätendä dä êşli. Ä annarı Kipr utrawında cirle idarä başlığı, 1857-1859nçı yıllarda Bosniya, Saloniki häm Skop’e gubernatorı wazıyfaların başqarğan Qani paşa 1859nçı yılda towar tamojnyası mödire itep bilgelänä häm Ğosmanlı däwläteneñ tamojnya êşlären tärtipkä saluda ğayät’ ähämiyätle êşlär başqara. Soñraq finans ministrı, tözekländerü êşläre ministrı känäfilären bili, şul uq waqıtta “Mäcles-i Ayan”da yağ’ni parlamenttan östen oyışmada däräcäle wazıyfa başqara.
Mähmät Qani paşanıñ Ğosmanlı däwläte faydasına quyğan xezmätläre öçen 1nçe, 2nçe, 3nçe däräcä “Mäcidi”,”Ğosman” dip atalğan batırlıq häm yuğarı däräcädäge Xezmät ordennarına layıq bula. Şulay uq ul ğadel, aqıllı, ziräk häm saqçıl, isäp-xisap ölkäsendä osta şäxes bularaq, tamojnya xezmäten tärtipkä salğan. Padişahnıñ şäxsi xäzinäse êşlären alıp baruı da anıñ ışanıçlı häm ğadel däwlät êşleklese buluın raslıy.
Alda yazılğannardan añlaşılğança, möhacir Mähmät Qani İstanbulda tırışlığı arqasında däwlät xezmäteneñ iñ yuğarı basqıçlarına kütärelgän. Anıñ tormış yulı Ğosmanlı däwläteneñ citäkçelegenä matur misal bulıp tora. Ğosmanlı däwläte tırış, uñışqa omtılğan keşelärgä kar’era üseşe öçen byurokratlarnıñ böten işeklären açqan. Mähmät Qani paşa kebek yuğarı däräcädäge däwlät êşlekleläre arasında möhacirlärneñ sanı şaqtıy küp buluı bilgele, dip assızıqlap ütä üzeneñ xezmätendä törek ğalime İsmäğıyl’ Türkoğlu.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)İsmäğıyl’ Türkoğlu.”19nçı ğasır axırı-20nçe yöz başı tatar-törek bağlanışları”.”Miras” jurnalı,N2(14),fevral’,2013
2)Zakirov R.,”Bergä bulıyq,berdäm bulıyq”.”Mädäni comğa” gazetası.16.12.2012
madanizhomga.ru>news>rinat-za…
