Tatarlarnıň İdel-Uraldan Törkiyägä küçenü xäräkätläre
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 52/19
19nçı ğasır axırı-20nçe yöz başı törek-tatar bağlanışları häm tatarlarnıň İdel-Uraldan Törkiyägä küçenü xäräkätläre turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı Törkiyädäge Märmärä universitetınıñ Tyurkologiyä institutı doktorı, tarixçı-ğalim İsmäğıyl’ Türkoğlunıñ xezmätlärenä häm “Miras” jurnalındağı xäbärçebez Aliyä Möbaräkşina tärcemäsenä nigezlänep äzerlädek.
Bügenge mäqaläbezdä süz Rusiyädä yäşägän tatarlarnıñ awır waqıtlarda Ğosmanlı däwlätenä sıyınuları, ike xalıq arasındağı bağlanışlar turında bara.
Äytergä kiräk, Ğosmanlı däwläte tatarlarnıñ teläklären mömkin yullar belän tormışqa aşırırğa tırışa. Äytik, xacğa baruçı bulsın, alarğa matdi yärdäm kürsätä, küçenep kilüçelärgä dä – cir, buşlay belem alu mömkinlege, däwlät xezmätenä alınırğa teläk belderüçelärgä dä – êş, yäşäü şartları bulmağan yarlılarğa da – aylıq xezmät xaqı birelä. Peterburgtağı Ğosmanlı ile konsulı yärdäme belän tatarlarnıñ Räsäy xökümäte citäkçelege tudırğan problemaların çişü yulları qarala. Niğezdä, älege tarixi proŝess (barış) yäğ’ni tatarlarnıñ Törkiyägä küçenüe härwaqıt xäräkättä bula, 1991nçe yıldan soñ da tatarlar Räsäyneñ törle töbäklärennän Törkiyägä küçenälär. Belem alır öçen kilgännärneñ ber öleşe haman da ata-babalarınıñ êzlärennän yöri, dip yazılğan yullar bar tarixçı-ğalim İsmäğıyl’ Türkoğlunıñ xezmätendä.
“Älege xezmät xäzergä ber täcribä sıyfatında bulıp, kiläçäktä yaña mäğ’lümat häm çığanaqlar tabılıp, törek-tatar bağlanışları tarixı tağın da tirän êçtälektä yazılır dip ömetlänäbez”, - dip belderä İsmäğıyl’ Türkoğlu.
Arxiv materiallarınnan kürengänçä, başta İdel-Ural töbägennän Törkiyägä küçep kilüçelär bik az bula. Ä yöz yıldan soñ bu töbäktän Ğosmanlı imperiyäsenä kilep urnaşuçılar sanı küp märtäbälär arta.
Tatarlarnıñ küçenüe Räsäy imperiyäse xakimiyäteneñ säyäsi-dini basımı köçäyü, ictimağıy-iq’tisadi tormış şartları qırıslanu, 1891-1892nçe yıllarda Samara ölkäsendä häm başqa töbäklärdä bulğan açlıq, 1853-1856, 1877-1878nçe yıllardağı rus-törek suğışları näticäse, şulay uq irekle yäşärgä teläü häm belem alırğa omtılu kebek küp kenä säbäplär belän añlatıla.
Möxäcirlärneñ istäleklärendä küçenü säbäpläreneñ berse dä şulay uq patşa xökümäteneñ möselman mäktäp-mädräsälären yabarğa, Qor’änne xatalar belän yañadan bastırırğa cıyınuı kebek faktlar kürsätelä.
Tatarlarnıñ Ğosmanlı däwlätenä küçenü säbäplärennän iñ iğ’tibarğa layıqlısı 1897nçe yılnıñ 28nçe ğıynwarı könenä iğ’lan itelğän xalıq sanın alu bula. Möselmannar xalıq sanın aludan qurqalar. Üzlären xristiannar isemlegenä kerterlär dip uylap, İdel-Ural töbägeneñ qayber awıl cämğıyät’läre Ğosmanlı däwlätenä küçenergä digän fikergä kilälär. Tatar yazuçısı Mäxmüt Ğaläw “Möhacirlär” isemle tarixi romanında näq’ menä 1897nçe yılğı xalıq sanın aludan qurqıp, Törkiyägä küçengän tatarlarnıñ awır, faciğale xälen taswirlıy.
İdel-Ural töbägennän möhacirlär törle yullar belän, nigezdä, Qırım, Rostov häm Batumi şähärlärenä, annarı paraxodlarğa utırıp, İstanbulğa kilälär. Alar öçen bu iñ uñaylı yul bula.
Şul uq waqıtta möhacirlärneñ räsmi bulmağan yullar aşa da kilüläre mäğ’lüm. Ğosmanlı imperiyäse, möhacirlärneñ çikne nindi yullar aşa kiçülärenä qaramastan, barısın da qabul itä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) İsmäğıyl’ Türkoğlu.”XIX ğasır axırı – XX yöz başı törek-tatar bağlanışları”.”Miras” jurnalı,N1(13),ğıynwar,2013
2) https://mimarsinan.academia.edu>İ...
İsmail Türkoğlu/Mimar Sinan Fine Arts University-Academia.edu
