Мәxмәт Aкиф Әрсoй һәм Гaбдeррәшит Ибрaһим / Mäxmät Akif Ärsoy häm Ğabderräşit İbrahim
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 24 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 24
-----------
Törkiyäneñ milli gimnı bulğan “İstiklyal (bäysezlek) marşı”nıñ avtorı Mäxmät Akif Ärsoynıñ yaqın dustı – tatar säyäxätçese häm ğalime Ğabderräşit İbrahimovnıñ säyäxätläre turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı filologiya fännäre doktorı, professor Flyura Säğıyt qızı Säyfullina xezmätlärenä, ”Wikipedia” mäğ’lümatlarına, internet çeltäre xäbärlärenä nigezlänep äzerlädek.
Böyek Ğosmanlı däwerendäge kürenekle şağıyr’, kiñqırlı şäxes, Törkiyäneñ milli gimnı bulğan “İstiklyal marşı”nıñ (“Bäysezlek marşı”) avtorı Mäxmät Akif Ärsoynıñ fikerdäşläre, zamandaşları arasında da isemnären böten möselman xalıqları tarixına yazıp qaldırğan, tanılğan şäxeslär baytaq. Şundıylardan berse - üzeneñ êşçänlege belän tañ qaldırğan kürenekle tatar ğalime, İslam dinen taratuçı, İslam dine möğallime, näşir, säyäxätçe, yazuçı häm publiŝist Ğabderräşit İbrahimov ta bula. Ğabderräşit İbrahimov - Mähmät Akif Ärsoynıñ zamandaşlarınnan, fikerdäşlärennän genä tügel, ä yaqın ber dustı da bulğan.
Bügenge yazmabızda süzebez isä änä şundıy kürenekle mäğ’rifätçe, jurnalist, säyäsi lider, İslam dine möğallime häm dä säyäxätçe Ğabderräşit İbrahimovnıñ säyäxätläre turında. Anıñ iseme Törkiyäneñ İstanbul şähäre belän tığız bäylängän. 1877-1878nçe yılğı ğosmanlı-rus suğışı başlanğan çaq. Pasportınıñ srogı-möddäte çıqqan Ğabderräşitne Qazan uramında qulğa alalar. Ber yılğa yaqın törmädä utıra ul.
Törmädä Rusiyäneñ törle törki xalıqlar yäşägän ölkälärennän êläkkän totqınnar belän aralaşıp, äsirlek xälendä yäşägän möselman törkiläreneñ awır yazmışı turında uylıy başlıy.
Törmädän çıqqannan soñ yäş’tän belemgä omtılğan yeget Mädinägä uqırğa barırğa uylıy. Awıl bayı aqça belän aña beraz yärdäm itä häm Ğabderräşit İbrahimov yulğa çığa. Şulay itep, anıñ dönya tiräli berençe säyäxäte başlana. Tik İstanbulğa citkäç, anıñ aqçası betä häm ul İstanbulda berazğa tuqtalırğa mäcbür bula. Ğaläm tiräli öç yılğa suzılğan bu säyäxätendä Ğabderräşit İbrahimov Misırda, Xicazda, Fälästindä, İtaliyädä, Awstriyädä, Franŝiyädä, Bolgariyada, Serbiyädä, Qavqazda, Urta Aziyädä, Törkestanda, Yaponiyädä häm, älbättä, Törkiyädä bula. Bu säyäxäteneñ töp maqsatı – dönya xalıqları, bigräk tä möselman illäre belän tanışu, bäysezlek häm İslam berlege öçen köräştä yuldaşlar tabu, soñınnan bolar xaqında yazıp çığu bula.
Şulay itep Ğabderräşit İbrahimov 1910nçe yılda Törkiyägä säyäxät itä häm anıñ tormışında iñ aktiv çorlarnıñ berse başlana. İstanbulda saray ğalimnäre häm ädiplärennän Mäxmät Akif Ärsoy, Namıq Kemal’, Äxmäd Wäfıyq’ paşa, Möğallim Naci, İzmirlı İsmail’ Xaqqı kebek häm başqa kürenekle şäxeslär belän küreşä. Bu çorda Ğabderräşit İbrahimov törek zıyalıları belän tağın da nıq yaqınaya, alar belän berlektä ”Törek yortı”, ”Törek süze” jurnalların çığaruda qatnaşa, ä üze isä “Möselmannarnıñ tanışması” häm “İslam dönyası” gazetların çığara. Ul yazmaları aşa Törkiyäne cihad qılırğa çaqıra, bu fikeren Yaponiya, Qıtay, Hindıstan, Malayziya häm başqa illärdä yäşäwçe möselmannarğa citkerä. Ğabderräşit İbrahimov yazıp qına qalmıy, şuşı izge maqsatın xalıqqa citkerü öçen säyäxätlärgä çığa.
İstanbuldağı säyäxätläre waqıtında Ğabderräşit İbrahimov Törkiyäneñ ul waqıttağı mäğarif ministrı bulğan Mönif paşa belän berniçä märtäbä küreşep, uqıtu ısulları xaqında fiker alışa, mäğarif ähelläre belän oçraşa.
Tatar säyäxätçese häm ğalime Ğabderräşit İbrahimovnıñ Törkiyäneñ Milli gimnı bulğan “İstiklyal marşı” (“Bäysezlek marşı”) avtorı Mäxmät Akif Ärsoynıñ yaqın dustı buluın äytep uzğan idek. Mäxmät Akif Ärsoy säyäxät itkän barlıq illärdä kürgännäre turında İstanbul mäçetlärendäge mönbärlärdän xalıqqa söylägän waqıtta tanışu mömkinçelege tapqan Ğabderräşit İbrahimovtan şaqtıy täêsirlänä. Äye, şağıyr’ üzeneñ iñ yaratılğan äsärlärennän berse bulğan “Söläymaniyä mäçete mönbärennän” şiğıreneñ töp qaharmanı itep tä Ğabderräşit İbrahimovnı saylıy häm anıñ isemennän ul çorğa xas mäs’älälärgä üzeneñ qaraşın añlata.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) tt.m.wikipedia.org>wiki>Ğabdrä…
Ğabderräşit İbrahimov-Wikipedia
2) Tatar zıyalıları:tarixi portretlar:Uquçılar häm yuğarı sıynıf uquçıları öçen mäqalälär cıyıntığı/Tözüçese Möxämmätşin R.M.,Rusçadan Kamalov Ä.M. tärcemäse.-Qazan:Mäğarif,2003.
3) docplayer.biz.tr>34722272-F-s-say…
F.S.Sayfullina,Kazan Federal Üniversitesi,Kazan SİBİRYA…
4) ft.antat.ru>uploads PDF
Untitled-“Fänni Tatarstan”.
Säyfullina F.S.”Törki dön’yanıñ kürenekle mäğ’rifätçeläre:Mexmet Akif Ärsoy häm Ğabdulla Tuqay”.
