AQŞ terrorçılıq yaqlımı?

AQŞ “DEAŞ” terror oyışmasın yuqqa çığaru maqsatı belӓn Süriyӓ cirlӓrennӓn Törkiyӓgӓ qarata terror höcümnӓre oyıştıruçı PKKnıň bu ildӓge törkeme PYD/YPGne ciröste köçe itep iğlan itte. Bu bӓylӓneştӓ AQŞ bu suğışçılarğa awır qorallar hӓm belem birü sӓyӓsӓten alıp bara. 

Bu wazğiyӓt’ terrorçılıq belӓn körӓş mӓs’ӓlӓsendӓ AQŞnıň xalıqara xoquq qağidӓlӓre belӓn bergӓ mӓs’ӓlӓgӓ qarağan qayber BMO İminlek şurası qararların taptawın kürsӓtӓ. Bu qısada 11 sentӓbr’ höcümnӓrennӓn soňğı çorda BMO İminek şurası 2001 yılnıň 28 sentӓbr’ könge 4385nçe utırışında qabul itkӓn 1373 nomerlı qararına küz salğanda “terror höcümnӓre hӓm ısullarınıň BMOnıň maqsat hӓm nigezlӓrenӓ qarşı kilüe, ayıruça terror höcümnӓreneň finanslanuı, planlanuı hӓm tӓşwik itelüeneň dӓ oxşaş rӓweştӓ BMOnıň maqsat hӓm nigezlӓrenӓ qarşı buluınıň iğlan itelüe” kürenӓ. Qararda ayıruça “terror oyışmasın terrorçı hӓm qoral belӓn tӓêmin itep, barlıq dӓwlӓtlӓrneň terror höcümnӓrenӓ quşılğan keşe yӓisӓ oyışmalarına aktiv yӓisӓ passiv rӓweştӓ xuplaw kürsӓtüdӓn taypıluı zarurlığı” qabul itelde. BMO İminlek şurası 2017 yılda qabul itkӓn 2370 nomerlı qararda da dӓwlӓtlӓrneň terrorçılarğa yӓrdӓm kürsӓtmӓwe zarurlığına iğtibar cӓlep itelӓ.

Mӓs’ӓlӓ belӓn bӓyle bularaq 2018 yılnıň 3 fevral’ könne Anadolu agentlığı citkergӓn xӓbӓrdӓ İstanbul Universitetınıň Xoquq fakul’tetında Cӓza hӓm cӓza mӓxkӓmӓse xoquqı bülege başlığı professor, doktor Adӓm Sözüӓrneň PYD/YPG terror oyışmasına qarağan AQŞ xuplawınıň BMO İminlek şurası qararlarına qarşı buluı açıqlawın yasawı kürenӓ. Amerika Quşma Ştatlarınıň ber terror oyışmasına qoral birü hӓm ӓğzalӓrenӓ belem birü kebek yӓrdӓm kürsӓtüen ӓytkӓn Sözüӓr bu wazğiyӓt’neň BMO İminlek şurası qabul itkӓn 1371 (2001) hӓm uzğan yılnı bertawıştan qabul itelgӓn 2370 (2017) nomerlı qararlarına qarşı buluın belderde. Soňğı qarar belӓn bergӓ 1371 nomerlı qararnıň qabat raslanuın hӓm dӓwlӓtlӓrneň terrorçılarğa bernindi yӓrdӓm kürsӓtmӓwe zarurlığı xosusı belӓn dӓwlӓtlӓrneň terrorçılarğa qoral birüenӓ kirtӓ quyu zarurlığına ayıruça basımnıň yasaluına iğtibarnı cӓlep itte. Sözüӓr ӓlege qararnıň 7nçe maddӓseneň ӓğza dӓwlӓtlӓrneň milli, regional’ hӓm xalıqara dӓrӓcӓdӓ xalıqara xoquqqa yaraqlı rӓweştӓ bӓreleş töbӓklӓrendӓ dӓwlӓtlӓrne terrorçılarnıň qorallanuına qarşı çara kürergӓ çaqıruın da belderde.

Sözüӓr BMO İminlek şurasınıň 1371 nomerlı qarar hӓm xalıqara xoquqnıň töp nigezlӓre kisӓtüe buyınça da ber dӓwlӓtneň qorallı törkemnӓr barlıqqa kiterep, başqa dӓwlӓt çiklӓrenӓ höcüm itterü öçen oyıştıru yӓisӓ monı tӓşwik itüdӓn taypıluı mӓcbürilege buluın assızıqlap: “Şunıň öçen AQŞnıň xaqsız cawaplılığı arqasında cawaplılığı tua alaçaq. Monda Xalıqara ğadӓlӓt divanına möracӓğat’ mӓs’ӓlӓse kön tӓrtibenӓ kilӓ ala. BMO İminlek şurasında veto xoquqı bulğan AQŞ hӓm qalğan illӓrgӓ qarşı investiŝiya qararı qabul itelӓ alınmıy. Bu arqada AQŞ rӓsmi zatları xökemgӓ tartılaçaq Ruanda yӓisӓ Yugoslaviya ürnӓklӓrendӓ bulğanı kebek maxsus mӓxkӓmӓlӓr qoru mömkin tügel. Bu mӓs’ӓlӓdӓ Törkiyӓ yӓisӓ başqa il üzenӓ qarağan bulsın yӓki bulmasın terror cinayӓt’lӓre üz ilendӓ başqarılmasa da, xökemgӓ tartu wӓqalӓtenӓ iyӓ. Mӓsӓlӓn Ğiraqnı yawlağanda başqarılğan cinayӓt’lӓr arqasında ul waqıttağı AQŞ rӓsmi zatların illӓr üz mӓxkӓmӓlӓrendӓ xökemgӓ tarta ala. Törkiyӓ dӓ PKK/PYDğa birgӓn qorallar arqasında AQŞ rӓsmi zatların xökemgӓ tarta ala,” – dide. Prof., doktor Sözüӓr AQŞnıň hӓm Süriyӓneň Xalıqara Cӓza mӓxkӓmӓseneň tarafı bulmawına da iğtibar cӓlep itte. Bu bӓylӓneştӓ bügengӓ qadӓr V’yetnam, Ӓfğanstan, Ğiraq hӓm Liviya kebek illӓrdӓ başqarılğan cinayӓt’lӓr, şaqtıy ildӓ oyıştırılğan qanlı höcümnӓr hӓm Gvantanamodağı intekterülӓr arqasında AQŞnı Xalıqara Cӓza xoquqı cӓhatennӓn cawaplı totaçaq aktiv mexanizmnıň barlıqqa kiterelӓ alınmawın assızıqladı.

Bu mӓğlümat hӓm bӓyӓlӓwlӓrdӓn çığıp PKK terror oyışmasınıň Süriyӓdӓge törkeme bulğan PYD/YPGğa belem, qoral hӓm kirӓk-yaraq yӓrdӓmen kürsӓtüçe AQŞnıň 1373 hӓm 2370 nomerlı qararlar kebek BMO İminlek şurasınıň terrorçılıq belӓn körӓş qısalarında alğan qararların ütӓmӓwen ӓytergӓ mömkin.

İkençe yaqtan AQŞnıň bu mӓs’ӓlӓdӓ oxşaş bӓxӓsne Nikaragua belӓn kiçerüe kürenӓ. Mӓs’ӓlӓ Vaşingtonnıň terror oyışmaları belӓn xezmӓttӓşlek başqarğanı, suğışçılarğa belem birgӓne, finanslağanı öçen 1980 yıllarnıň ikençe yartısında Xalıqara ğadӓlӓt divanına kilgӓn ide. Divan soňğı qararın 1986 yılda qabul itte. Bu bӓylӓneştӓ Divannıň 1986 yılnıň 27 iyun’ könge “Nikaraguada hӓm Nikaraguağa qarşı xӓrbi hӓm paramilitar êşçӓnleklӓr dӓğwası” belӓn bӓyle qararı mӓs’ӓlӓ belӓn bӓyle möhim ürnӓk tӓşqil itӓ.

Nikaraguada 1979 yılda sulçı Sandinista inqilapçıları tarafınnan uňçı Somoza rejimı tarqalıp, yaňa koaliŝiya qorılğan, nӓticӓdӓ xaqimiyӓtkӓ kilgӓn Sandinista xökümӓte xӓrbi köçen arttırıp, ul waqıttağı soŝialist illӓr Sovyetlar berlege hӓm Kuba belӓn yaqın mönӓsӓbӓt qora başlıy. Bu wazğiyӓt’ soŝialist dönya belӓn körӓşüçe AQŞnıň mӓnfӓğat’lӓrenӓ turı kilmi, AQŞ xökümӓte Sandinista rejimına qarşı bulğan qorallı törkemnӓrgӓ xӓrbi hӓm logistik yӓrdӓmnӓr belӓn ber rӓttӓn taktik hӓm küzlӓw belemen birӓ. Nikaragua xökümӓte AQŞ xuplağan qarşı yaqlar belӓn körӓştӓ uňışsız bulğaç Xalıqara ğadӓlӓt divanına AQŞqa qarşı êçke êşlӓrenӓ qatışuı hӓm köç qullanuı nigeznamӓse belӓn xӓrbi yӓisӓ yartılaş xӓrbi êşçӓnleklӓre aşa kompensaŝiya talӓbe belӓn mörӓcӓğat’ itӓ.

Mörӓcӓğatendӓ Nikaragua AQŞnıň BMO hӓm Amerikan dӓwlӓtlӓre oyışması qanunnarında urın aluçı wazifaların cirenӓ citkermӓwen belderӓ. AQŞ isӓ bu nigeznamӓgӓ Divannıň BMO hӓm Amerikan dӓwlӓtlӓre oyışması kebek küp taraflı kileşülӓrneň bozıluı belӓn bӓyle bularaq ixtimallı qararınıň ike taraflı ğına tügel, ӓ ayıruça bu kileşülӓrgӓ taraf bulğan qalğan dӓwlӓtlӓrne dӓ tӓêsirlӓyӓçӓge qaraşı belӓn qarşı çığa. AQŞqa kürӓ Divannıň barlıq taraflarnıň raslawı bulmıyça bu dӓğwanı qaraw wӓqalӓte yuq ide. Divan AQŞ beldergӓn nigeznamӓlӓrdӓn ikençesen yaraqlı itep kürde. Öçençe tarafları bulğanı öçen dӓğwağa BMO hӓm Amerikan dӓwlӓtlӓre oyışması nigezlӓreneň bozıluı nigezendӓ qaramağan, lӓkin xalıqara xoquq hӓm ğomüm xoquqqa tayanıp, xalıqara xoquqnıň bozılıp, bozılmawın bilgelӓw wӓqalӓte buluına qarar birӓ. Divan başqarğan bӓyӓlӓw nӓticӓsendӓ AQŞnıň tübӓndӓge 3 xosusta xalıqara xoquqnıň töp nigezlӓren bozuı qararına kilӓ:

• Başqa dӓwlӓtneň möstӓqillegenӓ köç qullanıp, qatışu. Divanğa kürӓ AQŞ bu bozunı qarşı yaqlarğa qoral birep, finanslap çınğa aşırdı. Moňa nigeznamӓ bularaq AQŞ yӓrdӓmen kürgӓn qarşı taraflarnıň 1983-1984tӓ Puêrto-Sandino, Korinto, Potosi, San-Huanğa höcümnӓre, Nikaragua hawa kiňlegeneň bozıluı, su kiňlegenӓ minalar quyuı kürsӓtelӓ.
• Humanitar xoquqnıň töp nigezlӓrenӓ qarşı ğamӓllӓrgӓ qotırtu. Divan bu bӓylӓneştӓ AQŞ citӓkçelege açıq hӓm konkret rӓweştӓ xuplağan partizannar körӓşendӓ psixologik operaŝiya başqaruı belӓn bӓyle tögӓl dӓlillӓrgӓ iğtibarnı cӓlep itӓ.
• İke yaqlı duslıq, sӓwdӓ hӓm transport kileşüen bozu. Divan bu bӓylӓneştӓ AQŞnıň Nikaraguaga qullanğan 1981 yılğı iqtisadi hӓm 1985 yılğı ğomüm êmbargonıň ӓlege ike yaqlı kileşügӓ qarşı buluın assızıqladı.

Divan barlıq bu nigeznamalӓr belӓn xalıqara töp xoquqqa tayanıp, AQŞqa Nikaraguağa soňınnan bilgelӓnӓçӓk kompensaŝiya (17 milliard dollar) tülӓtӓ.

Nikaragua dӓğwasında Divannıň 3kӓ qarşı 12 tawış belӓn qabul itkӓn qararı qayber mӓs’ӓlӓlӓr öçen möhim. başta Divan AQŞnıň Nikaragua xökümӓtenӓ qarşı bulğan köçlӓrgӓ qoral, belem birü hӓm finans yӓrdӓmen kürsӓtüen, bu yӓrdӓm belӓn Nikaragua Cömhüriyӓtenӓ qarata köç qullanu bulğan qatışular başqarıp, xalıqara xoquq şartı qısalarındağı “başqa dӓwlӓtkӓ qarata köç qullanu” cawaplılığın bozuın hӓm hӓm Nikaraguanıň êçke êşlӓrenӓ qatışıp, bӓysezlegenӓ zıyan saluına qarar birӓ. Bu qararalardan añlaşılğança, BMO Xalıqara mäxkämäse AQŞnıñ qarşı köçlärgä yärdäm itüe häm küp mäs’älädä bulışlıq kürsätüen açıqlağan; bu säbäple äytelgän ğamällärdä AQŞnı cawaplı totıp Nikaragua xökümäte faydasına qararlar qabul itkän. Bu xäl berençedän Berläşkän Millätlär oyışmasınıñ 2nçe maddäsendäge köç qullanunı tıyuğa qarşı kilä häm başqa däwlätneñ êçke êşlärenä tıqşınu bula.  Mäxkämä AQŞnıñ başqa ber däwlätkä qarşı köç qullanmawnı küz uñında totqan yazılmağan qanunnarnı Nikaragua belän bäyle wäzğıyät’tä bozdı dip qarar çığardı. Şunnan soñ mäxkämä AQŞnıñ qarşı yaqqa birgän yärdämeneñ külämen centekläp tikşerep, anıñ qorallı höcüm däräcäsendä bulıp-bulmawın açıqladı. Monda mäxkämä “qorallı höcüm” bilgelämäseneñ barı tik qorallı berleklär oyıştırğan çaralarğa turı kilüen belderep, qarşı yaqqa qoral, logistika yäisä başqa yärdäm birüne küz uñında totmawın assızıqladı.

Mäxkämä däwlätneñ başqa däwlätkä qoprallı oyışmalar cibärüeneñ qorallı höcüm yasarğa citüen; ämma bu oyışmalarnı qorallandıruı häm yärdäm itüe qorallı höcüm sanalmawın belderde. Şul säbäple mondıy yärdämnär barı tik köç qullanu şartlarına qarşı kilü häm başqa däwlätlärneñ êçke êşlärenä tıqşınu bularaq qabul itelä. Nikaragua däğ’wası oppoziśion törkem yäisä oyışmalarğa däwlät tarafınnan qoral birü häm yärdäm itüneñ qorallı höcüm belän ber ük bulmawın häm bu xälneñ başqa däwlätlärgä üzen saqlaw xoquqın qullanu mömkinlege birmäwenä yünälgän qarar çığuı da ähämiyätle.

Mäxkämäneñ bu mantıyq ağışın küzätkän belgeçlär, terrorçı törkemnär yäisä şäxeslärneñ däwlät organı bulmawlarına qaramastan, däwlät tarafınnan êtärgeç yäki yünäleş alğanda däwlätneñ räsmi bulmağan başqaruçısı xälenä kilüen söyli. Bu säbäple däwlät üze planlaştırğan, yünäleş birgän yäisä yärdäm itkän keşe yäki törkemnärneñ terrorçılıq ğamälläre öçen bolarnı üz organnarı êşlägän şikelle cawaplı. Ämma däwlät tışındağı aktyornıñ ğamälläreneñ ber däwlätneñ cawaplılığında bulıp-bulmawı da centekläp tikşerelergä tiyeş. Bu noqtada Xalıqara mäxkämä Nikaragua däğ’wasında AQŞnıñ Sandinista xakimiyäten häm tınıç xalıqqa höcüm itüçe qarşı yaqnı qoral belän täêmin itüe, finans häm logistik yärdäm yasawın açıqlağan, läkin AQŞnıñ bu ğamälläreneñ höcüm xarakterında bulmawın belderep, qarşı yaq häm alar tormışqa aşırğan çaralarnı kontrol’dä totuı säbäple xoquqıy cawaplılıq tuaçağına qarar birde.  Şul uq waqıtta “kontrol’dä totu” ülçäweneñ çikläre belän bäyle bilgelämä raslanmağan. Bu noqtada maxkämä AQŞnı xoquqıy cawaplılıqqa tartu öçen Nikaraguanıñ AQŞ tarafınnan qarşı yaq ütkärgän çaralarnıñ kontrol’ itelüen isbatlarğa tiyeş buluın belderä.

AQŞ qarşı yaqnıñ oyışuı, öyränüe, qorallanuına yärdämçe bulğan häm qarşı yaqqa yünäleş birep qayber operaśiyälärne planlaştıruda rol’ uynağan. Ämma mäxkämä qarşı yaq tormışqa aşırğan ğamällärdä AQŞnıñ da öleşe buluın isbatlaw öçen kiräkle çikne bik yuğarı quyğanlıqtan AQŞnıñ qarşı yaq östendä yoğıntılı kontrole bulmawına häm qarşı yaqnıñ däwlät öçen êşläwçe räsmi bulmağan organ xälenä kilmäwenä qarar birde. Mäxkämä qarşı yaqnıñ ğamälläreneñ AQŞnı höcümdä ğayeplärlek däräcädä AQŞqa bäyle bulmawı qararına bara.

Ayırım alğanda, ber däwlätneñ ikençe däwlätkä qarşı çığuçılarğa qoral, logistika, finans, öyrätü häm mäğ’lümati yärdäm birüe Berläşkän Millätlär Kileşüenä qarşı çığa, ämma bu yärdäm “qorallı höcüm” bularaq qabul itelmi. Şunıñ öçen, näticädä dähşät astında qalğan däwlätlärneñ üz-üzlären saqlaw öçen köç qullanu xaqları yuq. Şul uq waqıtta, qarşılıq – bu qarşılıqqa säbäpçe bulğan däwlätkä kompensaśiya yöklämäse kiterergä mömkin. Bu isä xalıqara arenada däwlätneñ prestijın töşerä.

Terrorçılarğa meñnärçä yök maşinası qoral birgän AQŞqa qarşı däğ’wa açılsa, mögayen, başta PYD/YPG belän PKK arasındağı bäyläneş xaqında bäxäs başlanır. Bu nisbättän 2016nçı yılnıñ aprelendä ul waqıttağı AQŞ Saqlanu ministrı Äşton Karternıñ senatta Qorallı xezmätlär komitetındağı äñgämädä PKK belän PYD/YPG bäyläneşläre xaqındağı belderüläre mediağa çıqtı. Senator Lindsi Gräxämnıñ: ”PYD häm YPG turında işettegezme?”- digän sorawına ministr: ”Äye,kört törkemnäre”,-dip cawap bira. Gräxäm: “YPG – PYDneñ qorallı qanatımı?”- dip sorağaç: “Äye, şulay”,-di. “Xisaplarda bolarnıñ PKK belän bäyläneşläre yäisä, kimendä, mönäsäbätläre barlığı äytelä. Bu döresme?”-digän sorawğa da ministr uñay cawap bira. Gräxäm PKKnıñ Törkiyä öçen terrorçı oyışma buluın äytä. Moña Karter: “PKK barı tik Törkiyäneñ tügel, AQŞnıñ küzendä dä terrorçı oyışma”,-dip cawap birä. Karternıñ PKK-PYD/YPG mönäsäbätläre turındağı açıqlawların Vaşington xakimiyätennän kilgän açıqlaw bularaq qabul itärgä mömkin.

Bu temağa bäyläp Posta gazetasınıñ 2018nçe yılnıñ 7 fevral’ sanında Törkiyäneñ, PKK terror oyışması qanatı PYD/YPGgä qoral birgäne öçen, AQŞqa qarata däğ’wa açarğa cıyınuı, bu êştä xätta soñğa kaluı turında yazılğan. Mondıy däğ’wa açılsa, AQŞnıñ PYD/YPG belän PKK arasında bäyläneş bulmawın alğa söräçäge, ämma bu mönäsäbätlär turında AQŞ xakimiyäte qulında xisaplar barlığı assızıqlanğan. Jurnalist bu nisbättän bik küp dälil êzlärgä kiräkmäwen, senatör Lindsi Gräxäm belän AQŞ Saqlanu ministrı Äşton Karternıñ äñgämäse terkäwläre citärlek buluın beldergän.

Başqa yaqtan, soñğı waqıtta xalıqara basımda bu tema belän bäyle bik küp xäbär kürenä. Alarda, başlıca, AQŞnıñ Süriyädä YPGgä kürsätkän yärdäme belän bäyle tartışuda Törkiyäneñ xaqlı buluın xalıqara platformağa çığaru kiräklege, YPG/PYD belän PKK arasındağı mönäsäbätlärneñ isbatlanğan dip sanap AQŞ xökümäten Amerika konstituśiyäsenä kürä gayeplärgä mömkinlege belderelä.  Bu nisbättän Barak Obamanıñ prezidentlıq waqıtında Aq Yortta tözelgän Terrorçılıqqa qarşı köräş törkemen xäterlätep, anda PYD häm PKK arasındağı mönäsäbätlärgä basım yasaluın belderep, AQŞ konstituśiyäsendä urın alğan “İsemlekkä kergän terrorçı oyışmalarğa yärdäm itü cinayat’” xökemen kön üzägenä quyu mömkinlege söylänä.