Sayäsi borçular häm zihen tormışı

Bernindi cämğiyät tä üz tradiśiyasesez kiläçägen tözi almas.

Möselman dönyası qaqşawlı çordan uza. Ğadälätsez häm xaotik global’ tigezlek, wäqalät suğışları, êçke bäreleşlär, mäzhäp kiyerenkelekläre, ictimaği butalçıqlar häm iqtisadi tınıçsızlıqlar möselman dönyası öçen barı tik zur säyäsi problemalar ğına barlıqqa kitermi, ä şul uq waqıtta anıñ intellektual’ häm ruxıy ênergiyasen dä israf itelüenä säbäpçe bula.

Näticä bularaq möselman ğalimnäre, belgeçlär häm sänğatçelär dönya standartlarınnan artta qala.

Bu daimilek taläp itüçe butalçıqlıq şartlarında intellektual’, mädäni häm sänğat êşlären başqaru öçen kiräkle alannı tabu mömkinme soñ? Qısqa cawap: äye häm möselman dönyasınıñ ozın tarixı barlıq säyäsi kütärelü-töşülärenä qaramastan citärle dälilder monıñ öçen.

İslami intellektual’ tradiśiyaneñ qayber böyek zıyalıları bik zur säyäsi üzgäreş çorlarında yäşägän.

Berençe näsel möselman xoquq keşeläre häm ilahiyätçelär möselman cämğiyäte êçendä barlıqqa kilgän zur butalçıqlıqlarğa ayıruça Möxämmäd päyğambärneñ 632nçe yılda wafat buluınnan soñ çıqqan häm säyäsi xaqimiyätneñ ikençe keşegä niçek itep küçäçäge problemasına bäyle bularaq barlıqqa kilgännärgä şahit buldılar.

İrtä çordağı teologik bäxäslär säyäsi tartışularğa bäyle ide. İslamda fälsäfi häm ğilmi tradiśiya irtä çor möselman däwläten qorğanda häm xärbi ciñülär çorınıñ qaqşawlı waqıtlarında üsä.

Ämävilär çorınnan abbasilär çorına küçeş häm möselman cirläre buyınça distälärçä İslami ämirlekneñ qorıluı möselman belgeçläre häm fälsäfäçelären yaxşı häm sıyfatlı mäğlümat citeşterüdä çitläştermi.

Alarnın xaqikät häm mäğlümatqa bulğan iksez-çiksez bäylelekläre İslam śivilizaśiyaseneñ kiläse çorlarında Urta Aziyadan alıp Keçe Aziyağa, Mesopotamiya, Tönayq Afrika häm Andalusiyağa ireşüen häm monda bar buluınıñ nigezlären sala.

Böyek möselman fälsäfäçeläre Al’-Kindi, Al’-Farabi häm Äbuğalisina kebek fälsäfä, mantiq, mediśina häm muzıka ölkälärendä böyek äsärlären säyäsi bilgesezlek häm xärbi säfärlärdä icat itälär.

12nçe ğasırdan 14nçe ğasırğa qadär möselman cirläre ike höcümçe köç kürä: könbatıştan kilgän xaçlılar häm könçığıştan kilgän mongollar. Möselman şähärlärenä häm könlek tormışqa salınğan zıyan tarix kitaplarında ğazap, qayğı häm üpkä xis-toyğıları belän çağıldırıla. Barlıq bolarğa qaramastan İslami mädäniyät häm śivilizaśiyaneñ iñ zur äsärlärennän qayberläre yänä bu çorda icat itelä.

Qudüs-Yerusalimne 1187dä xaçlılardan kire alğan Sälahattin Äyyubineñ zamandaşı Usama bin Munqiz tanılğan kitabı “Kitab al-I’tibar”da bu çornı centekle räweştä añlata. Şahit bulğan säyäsi häm xärbi bäreleşlärneñ berse dä aña bu iğtibar cälep itüçe äsärne yazuına qomaçawlamadı.

Möselman dönyasında şaqtıy ğalim, belgeç häm sänğatçe Gazali, Suhrawardi, Nasir al-Din Tusi, Fakhr al-din al-razi, Mulla Sadra, İbn Kemal, Takiyuddin, İmam Rabbani, Shah Waliullah of Delhi häm qalğan intellektual häm alarnıñ ruxıy wazifaların mäğlümatkä tuğrı qalıp, däwam itterälär.

Tarixnıñ in böyek miğmarlarınnan berse Sinan monumental’ äsärlären saray säyäsätenen butalçıqlıqlarına qaramastan yasağan.

Şah-ı Cihan Tadj mahalnı 17nçe ğasırda tözetä. İslami kalligrafiya, miniatyura, äbru häm kitap tışlaw sänğate iñ matur ürnäklären 17nçe ğasırda möselman dönyası säyäsi krizislar häm xärbi tartışular belän oçraşqanda birde.

Barlıq bu ictimaği, säyäsi häm iqtisadi borçular bu böyek ğalimnärneñ häm sänğatçelärneñ tormışlarına, töşençälärenä dä bälki täêsir itte. Läkin bernindi kirtä dä alarnı tormışların mäğlümat, xaqiqät häm ruxıy qazanışqa bağışlawdan taypıldırmadı. Üz waqıtlarında oçraşqan ictimaği häm säyäsi qıyınlıqlarğa qaramastan keşelekneñ urtaq mäğlümat berekmäsenä kertkän daimi öleşläre bügengä qadär kilep citte.

Bolar bügenge möselman dönyası öyränep, däres aluı zarur bulğan mäğlümatlar. İñ êlek barıbıznıñ tormışın täêsirläwçe säyäsi problemalar barı tik säyäsi çaralar belän çişelmäs. Çişeleşläre citdi intellektual’ tırışlıq häm ğilmi mäğlümatkä bäylelekne kiräkterä. Şul räweşle citdi ğilmi häm intellektual’ êşçänleklär başqaru öçen säyäsi häm iqtisadi problemalarnıñ çişelgänen kötü aqıllı adım tügel. Kiresençä xökümätlär häm ğilmi cämğiyätlär citdi intellektual’ programmalarğa in yuğarı däräcädä östenlek birergä mäcbür.

İkençe itep säyäsi problemalar şäxeslär häm millätlärneñ intellektual’ tormışlarına zıyan salğanı qadär açıq, tikşerüçe, qızıqsınuçan zihenlär öçen dä üsterep cibärüçe wazifa başqarıp, forsatqa äyländerülärenä yärdämçe bula ala. Basım astında êşläw ciñel tügel, läkin qazanışlı bula ala.

Öçençe bularaq bügenge kön möselmannarı älegä iyä bulğan bay intellektual’ mirasqa ireşä almağan. Möselmannar tarafınnan meñ yıllıq çorda citeşterelgän ğilmi, fänni häm sänğat äsärläreneñ barı tik keçkenä genä öleşe bügenge köndä qabat küzdän kiçerelep, qabat başqarıldı. Tağın başqarılası närsä bik küp. Bu qadär möhim buluınıñ säbäbe isä – bu äsärlär bezgä bügenge könneñ çınbarlıqların çağıldırmıyça yaña yul açuıbızğa yärdäm itä ala.

Möselman millätläreneñ bügenge köndä oçraşqan säyäsi häm iqtisadi problemalar çınbarlıqtır häm alarğa bitaraf qalırğa yaramıy. Läkin bu wazğiyät bezne citdi häm ozın möddätle intellektual’, ğilmi häm sänğat äsärlären icat itü öçen täwäkkäl totış kürsätüdän çitläşteräçäk säbäp bula almas.