İslamnı bülü: uzğan ğasırdan sabaqlar
İslam berlege, bötenlege häm kiläçäge xaqında İbrahim Kalın añlatması
Möselmannar qırıslıq tarafdarı çiktän tış buluçılar tarafınnan ciñel räweştä manipulyatsiya itelüçe şäxeslärne köçäytü urınına üz milli, etnik häm mäzhäbi üzañnarın İslam berlegen häm bötenlegen saqlayaçaq räweştä nigezgä salırğa tiyeş.
1901nçe yılda basılğan frantsuz jurnalı “Questions diplomatiques et colonials”nıñ başmöxärrire Edmond Fazy ber törkem Awrupalı şärıkçı häm kolonial’ citäkçedän kiläse ğasırda İslam kiläçägeneñ niçek bula alacağın sorağan. Bu qızqılı anketa ütkärelgännän bügenge köngä qadär ber ğasırdan artıq waqıt uzuın uylasaq, ul waqıtta birelgän cawaplarnıñ qayberläreneñ bügenge köndä haman da küp närsä äytüen kürä alabız.
Bu cawaplar ul waqıttağı Awrupanıñ zihene xaqında küp närsäne açıqlıy. Läkin şul uq waqıtta möselman dönyası üze salğan yaralarnı da yaqtırta.
Fazynıñ kiläçäk xaqındağı sorawlarına cawap birgän könçığış tellären öyränüçe uqıtuçı-ğalimnär arasında vengr İgnac Goldziher, alman Martin Hartmann häm frantsuz Arabist Edmond Douttee bulğan.
Uqıtuçı-ğalimnär cawaplarında İslamnı könbatışnıñ qatışuı aradaşçılığı belän çınğa aşaçaq “mädäniläşterü missiyasenä” ixtıyacı bulğan, berböten, ülgän traditsiya, çeregän tsivilizatsiya häm xaotik säyäsi häm mädäni dönya bularaq kürüçe klassik könçığış xalıqların öyränüneñ töp elementların häm 19nçı ğasır Awrupa kolonizator çorı proyektların raslağan.
Joseph Massad 2015nçe yılda Chicago Universitetı Näşriyatı tarafınnan basılğan “İslam in Liberalism” isemle kitabında bu totışnıñ aqıllı analizın häm tänqiten yasağan.
Bu sorawğa cawap birüçelär arasında frantsuz İslam fälsäfäse ostazı häm fän häm dinnär tarixçısı Bernard Carra de Vaux isä üzenä xas qaralı-aqlı analizı häm näticä kürenmägä täqdime belän alğı planğa çıqqan.
Ägär dä könbatış möselman dönyasınıñ kolonizatsiyaläşterelüendä uñışlıq bulırğa teli ikan Carra de Vaux alarğa tübändägelärne täqdim itä: “Möxämmädne, dönyanı bülergä tiyeşbez häm moral’ berlegen bülergä, säyäsi häm etnik bülülärdän faydalanırğa tiyeşbez.”
Carra de Vaux säyäsi, etnik häm mäzhäbi ayırmalıqlarnı hiçşiksez assızıqlawğa, şul räweşle “millätçe sizgerlekne arttırunı häm dini cämğiyätkä xas bulğan sizgerleklärneñ isä azaytıluı” zarurlığına ışanğan.
Carra de Vauxnıñ räsmi täqdime tübändägeçä: “İslamnı bülergä kiräk. Monı başqarğannan soñ ğına çiktän tış ğamällär häm sufıy qardäşlegennän faydalana alabız.” Ägär dä iğtibarlı räweştä çınğa aşılsa, bu säyäsätlär “İslamnı köçsezläşterer, tınıçsız itär, oyıtır, başqa berqayçan da böyek uyanuğa köçe citä almas.”
Carra de Vauxnın küzallawlarına küz salmasaq, çınbarlıq şunı kürsätä, kolonializmnıñ häm mädäni suverenitetnıñ mirası İslamnıñ bülengän buluına häm İslam törlelegeneñ manipulyatsiya itelüenä kiterep çığardı. İntellektual’ häm ruxi bötenleklären yuğaltqan häm iskitkeç ütkäne belän bädbäxet bügenge kön arasında tarqalğan möselman cämğiyätläre ğoref-ğadätlären saqlap qala almadı, mädäniyätläre häm tsivilizatsiyaläre belän iple räweştä üzlären zamançalaştıra almadılar. Kolonializm häm mädäni imperializm möselman dönyasınıñ eçke ayırmalıqlarınıñ böyek uyanu çınğa aşıra almawı häm yaña dönya tärtibeneñ töp köçlärne tınıçsız itmäyäçäk xalättä buluına ışanu öçen qulınnan kilgänne başqardı.
Kolonializmnıñ bu zararlı mirasın kürergä tiyeşbez, läkin ber yaqtan da möselman dönyasınıñ bügenge köndäge wazğiyätenä ni qadär öleş kertüen dä añlarğa kiräk. Mäsälän, sönni häm şiğıy möselmannar arasındağı mäzhäb kiyerenkelegeneñ säbäbe dönya köçläreneñ möselman illärgä qatışuları qadär wäqalät suğışlarına da bäyle. Vizyon, liderlik häm küzallaw citşesezlege barlıq möselmannarnı azağı bulmağan köräşlärgä etärä, bu köräşlär mäzhäbenä, etnik tamırına yäisä watandaşlığına qaramıyça härkemgä zıyan sala, härkemne zäğiflätä.
Keşelärneñ zihenendä häm xis-toyğılarında ikelänü tudıruçı häm qırıslıq tarafdarı bulğan radikallar tarafınnan ciñel räweştä manipulystaiyalänüçe keşelärne täşwik itü urınına milli, etnik häm mäzhäbi üzañnarın, ber yaqtan İslamnıñ eçke berlegen häm tatulığın saqlawçı, ikençe yaqtan da anın global’ häm kosmopolit qaraş cähaten däwam itterüçe yuğarı äxlaqi häm humanitar nigezgä salırğa tiyeşlär. Bu “DEAŞ” häm Äl Kaidä terror oyışmaları kebek radikallarğa, şul uq waqıtta möselman dönyasın etnik tamır häm mäzhäb nigezenä bülergä teläwçelärgä qarşı iñ yaxşı antidot bulaçaq.
Bäyläneşle xäbärlär
Gruziyä belän Rusiyä arasında mönäsäbätlär cayğa salınaçaqmı?
Gruziyä häm Rusiyä diplomatik mönäsäbätlärneñ yañadan urnaştırıluın aktiv räweştä bäxäsläşä
