Tatar tabibı İbrahim Wӓli Odar
Törek häm tatar xäzinäläre-55/2023
Törek häm tatar xӓzinäläre-55/2023
″Törek häm tatar xäzinäläre″ tapşıru tezmäbezdä sӓlamӓtlegebezne qayğırtuçılardan bulğan millӓttӓşebez, professor İbrahim Wӓli Odar turında qısqaça küzӓtü.
Yazmabıznı Törkiyӓdӓ yӓşӓwçe millӓttӓşlӓrebezdӓn: filolog,yazuçı hӓm tӓrcemӓçe Roza Qorbannıñ xezmӓtlӓrenӓ, ğalimӓ Aygöl Zara Kӓbirova yazmalarına, ″Wikipedia″ mӓğ’lümatlarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
″Dön’yada tatarsız cir yuq″ dilӓr bit… Çınnan da tatarlar cir şarınıñ hӓr tarafına sibelgӓn. Millӓttӓşlӓrebez qayda ğına torsalar da, qayda ğına yӓşӓsӓlӓr dӓ üzlӓreneñ tırışlıqları, uñğanlıqları belӓn zur uñışlarğa ireşkӓn. İdel-Ural zıyalılarınnan sӓlamӓtlek ölkӓsendӓ tanılğan millӓttӓşebez, professor İbrahim Wӓli Odar da ӓnӓ şundıylardan.
İbrahim Wӓli Odar sӓlamӓtlek ölkӓsendӓge êşçӓnlege hӓm dӓ fӓnni xezmӓtlӓre belӓn onıtılmaslıq şäxeslӓrneñ berse. Ul 1899nçı yılda Rusiyӓneñ Troiŝki şӓhӓrendӓ citeş tormış belӓn yӓşӓwçe ğailӓdӓ dön’yağa kilӓ. Ätiseneñ mӓğ’dӓnleklӓre, kürek, yon hӓm tuqıma fabrikaları bulğan. İbrahim Wӓli tatar belemen, tuğan yağındağı mӓktӓptӓ uqıp ala. Ӓ annan soñ Odar ğailӓse Çilӓbegӓ küçenӓ. Çilӓbedӓ ul fӓnnӓr mӓktӓbendӓ uqıy. Ӓlege mӓktӓptӓ aña latin hӓm iske grek tellӓren dӓ öyrӓnergӓ turı kilӓ. 1917nçe yılda İbrahim Wӓli Tomski hӓm İrkutski universitetlarında uqıy başlıy. Lӓkin uquwın tӓmamlamıyça aña ildän qaçarğa turı kilӓ. Yӓş’ yeget Almaniyӓgӓ yul tota. Berlindağı universitetlarnıñ bersendӓ mediŝina bülegen tämamlıy. Almaniyӓ xastaxanӓlӓreneñ xirurgiya büleklӓrendӓ êşli. Ğomumi xirurg belgeçlegen alğannan soñ, 1933nçe-1937nçe yıllar arasında Almaniyӓneñ Al’ŝay şӓhӓrendӓge hӓm Man’çjuriyӓneñ Xarbin şӓhӓrendӓge xastaxanӓlӓrdӓ xirurg wazıyfasın başqara. Xarbinda êşlӓgӓn yıllarında Xӓdiçӓ isemle ber tatar qızı belӓn tanışıp ğailӓ qoralar. Tormış iptӓşe – Xӓdiçӓ Agiş ta üze kebek tabib, döresrӓge, teş tabibı bula. Alarnıñ ike ulları dön’yağa kilӓ. Bügenge köndӓ ölkӓn ulları Amerikada atom fizikası injenerı, ӓ töpçek ulları ximiyӓ injenerı.
Rizıq belӓn bergӓ yazmış cillӓre keşelӓrne qaya ğına oçırmıy da, qaya ğına iltep urnaştırmıy bit. 38 yӓş’lek İbrahim Wӓli Odarnı da yazmış 1937nçe yılda Törkiyӓgӓ alıp kilӓ. Ul İstanbul Cärraxpaşa universitetınıñ mediŝina fakul’tetında uqıp ″1nçe sıynıf ğomumi xirurg belgeçlege″n ala. Baştaraq İstanbul şӓhӓre tirӓsendӓge xastaxanӓlӓrdӓ êşlӓp ala tatar tabibı, annarı Kars şӓhӓreneñ dӓwlӓt xastaxanӓsendӓ şaqtıy yıllar xezmӓt quya. Ӓlbӓttӓ, tabib êşe ciñel tügel, bik cawaplı hӓm şul uq waqıtta sawaplı êş tӓ. Xirurg bulıp êşlӓgӓn çorında İbrahim Wӓli Odarğa ayıruça zur tırışlıq quyarğa turı kilӓ. Wazıyfasına bik namuslı qarıy ul. Êşe bik tığız bulsa da, abruylı tabib hӓr cirgӓ ölgerergӓ tırışa. Aña üz-üzenӓ talӓpçӓnlek, döreslek, tögӓllek, êşçӓnlek, yӓrdӓmçellek, başqalar öçen cawap birü kebek sıyfatlar xas bula. Şuşı izge hönӓrne saylağan hӓm ğomere buyı aña tuğrı qalğan tabibnıñ küpme keşegӓ yӓrdӓm itüwen sanap ta betererlek tügelder, möğayen. Tora-bara İbrahim ӓfӓndeneñ üzeneñ dӓ sӓlamӓtlege qaqşıy başlıy. Qayber mäğ’lümatlarğa qarağanda, ğalimneñ qähwӓne bik yaratuwı bilgele. Bu da anıñ yörӓgenӓ tiskӓre tӓêsir itӓ, kürӓseñ. Awıruı sӓbӓple, İbrahim Wӓli Odar 1943nçe yılnı Änkara sӓlamӓtlek ministrlığınıñ nӓşriyat hӓm soŝial’ yӓrdӓm departamentı uqıtu büleklӓrenӓ belgeç itep bilgelӓnӓ.1946nçı yıldan 1969nçı yılğa qadӓr isä Änkara universitetı sӓlamӓtlek fakul’tetı anatomiya bülegendӓ êşli. Bu universitetta êşlӓw dӓwerendӓ 1948nçe yılda İbrahim Wӓli Odar irekle belgeçtӓn - doŝent, ӓ 1955nçe yılda professor dӓrӓcӓsenӓ ireşӓ. Ğalim klinik anatomiyӓgӓ zur ӓhӓmiyӓt birӓ. Anıñ fakul’tet kitapxanӓsendӓ 50 ӓsӓre bar. Alarnıñ kübese çığanaq bulıp tora. Kitapları küp yıllar dӓreslek itep qullanıla.
İbrahim Wӓli Odarnıñ iseme ӓle dӓ onıtılmıy. Törkiyӓdӓ aña bağışlanğan küp kenӓ çaralar da ütkӓrelӓ. Ӓytik, 2016nçı yılnıñ fevral’ ayında Törkiyӓneñ Çankırı şӓhӓrenӓ bӓyle bulğan Ilğaz rayonında millӓttӓşebez isemenӓ bağışlap ″Professor İbrahim Wӓli Odar Kongressı″ bulıp uzdı. 2019nçı ylnıñ avgust ayında da İstanbul şӓhӓrendӓge Medipol’ universitetında ütkӓn Xalıqara Anatomiya Kongressında professor Sӓmix Basqannıñ ″Anadolunıñ kükrӓgennӓn tuğan qoyaş″ isemle çığışı belӓn xalıqara platformada İbrahim Wӓli Odar iskӓ alına. 2019nçı yılnıñ noyabr’ ayında tuuına 120 yıl tulu uñayınnan millӓttӓşebez Roza xanım Qorban oyıştırğan ″İsӓnnӓrneñ qaderen bel, ülgӓnnӓrneñ qaberen bel-2″ çarası qısalarında Änkara şӓhӓrendӓge Qarşıyaqa ziratında mӓrxümneñ qabere yanında uqıp doğa qılına.
Çın mӓğ’nӓsendӓ tormışnıñ töbennӓn kütӓrelgӓn İbrahim Wӓli Odar kebek asıl zatlar xalıq küñelen cılıtıp, ğam’gӓ törep, uylandırıp, yörӓklӓrdӓ hӓrçaq yӓşilӓr.
Çığanaqlar:
1)https://tatar-congress.org>yanalyklar
Kabirova A.Z.:″Törkiyӓ jurnalında tatar xirurgı İbrahim Wӓli Odarğa bağışlanğan mӓqalӓ basılğan″.14.07.2020
2)https://tatar-inform.tatar>news>t-r...
Möbӓrӓkşina Z.:″Törkiyӓdӓ tatar xirurgı İbrahim Wӓli Odarğa bağışlanğan mӓqalӓ dön’ya kürgӓn″.″Tatar İnform″.13.07.2020
3)https://mvk.com>wall-86196948_...
″Dön’yada tatar ayaq basmağan cir yuq!″.″İdel″ jurnalı.09.12.2020
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı.
Tatarça podkastlar (тавыш язмаларыбыз)
