Мәxмәт Aкиф Әрсoйның сәяхәтләре / Mäxmät Akif Ärsoynıñ säyäxätläre
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 22 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 22
Ğosmanlı däwerendä citeşkän Mäxmät Akif Ärsoynıñ säyäxätläre belän bäyle qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı Törkiyäneñ Diyanät waqıfı näşer itkän İslam ênśiklopediyäse yazmalarına, internet çeltäre xäbärlärenä, ”Wikipedia” mäğ’lümatlärenä nigezlänep äzerlädek.
Här xalıqnıñ üz qaharmannarı bula. Törek xalqınıñ isemen dönya yuğarılığına kütärgän qaharmannardan berse dä ul, hiçşiksez, Törkiyä gimnınıñ avtorı bulğan Ğosmanlı däwerendä citeşkän böyek törek şağıyre Mäxmät Akif Ärsoy bula. Törek xalqı digändä iñ êlek küz aldına kilgännär arasında Mäxmät Akif Ärsoynıñ buluı – tabiğıy, älbättä. Ärsoynıñ şiğır’läre, äsärläre häm ğomumän xezmätläre – ul törek xalqınıñ böten dönyası, tormışı, tarixı häm açı xaqıyqate. Törek xalqınıñ yazmışı, millät bularaq yäşäyeşe, ğoref-ğadätläre anıñ icatında zur urın alıp tora. Ärsoynıñ şiğ’riyätendä xalıqnıñ canı, uy-xıyalları, neçkä ahäñe, yaqtı ömete çağıla.
Mäxmät Akif Ärsoy - ğosmanlı çorında citeşkän törek şağıyre genä tügel, ul cämäğat’ êşleklese dä, ul dini mäğ’rifätçe dä, ul mal (xaywan) tabibı da, ostaz wä möğallim dä, ul xalıq ışanıçlısı da, ”Qor’än”ne tärcemä itüçe dä, ul säyäxätçe dä. Ğomumän alğanda, ul törek xalqınıñ böten tarixı, yazmışı, simvolı da bulıp tora. Ärsoynıñ mirası iskitkeç bay, şundıy qısqa icat däwerendä şul qadär êşlärne niçek êşli aldı ikän dip ğacäplänergä genä qala. Anıñ êşçänlege - törek xalqınıñ bähasez baylığı buldı häm şulay bulıp qalaçaq ta.
Mäxmät Akif Ärsoy - törek milläteneñ genä tügel, böten islam xalıqlarınıñ mädäni üseşenä bilgele ber öleş kertkän zur abruylı şäxes. Anıñ turında tuğandaş xalıqlar ğalimnäre, ädipläre, sänğat’ êşlekleläre yazğan tirän êçtälekle bik küp cılı fikerlär şul xaqta açıq söyli.
Mäxmät Akif – xalıq yazmışı turında qayğırtqan, ğomeren, icatın şuña xezmät itügä bağışlağan böyek islam şağıyre. Anıñ äsärlärennän kürengänçä, şiğır’lärendä xalıqnıñ belemen, mädäniyäten üsterügä, ictimağıy üzgäreşlärgä çaqıru alğı planğa çığa. Millätne äxlaqlılıqqa, ğadellekkä, mäğ’rifätkä çaqıra. Äsärlärendä şağıyr’lek milli xörlek öçen köräş motivı belän ürelep bara.
Äye, çınnan da, ägär bez Mäxmät Akif Ärsoynı çolğap alğan dönyağa küz salsaq, anıñ çın mäğ’näsendä tormışına häm êşçänlegenä qağılışlı bay tarixlı, böyek mäğ’näwi mirası yata. Anıñ üzenä genä xas möhim sıyfatı, törek xalqına härwaqıt üzeneñ böyeklegen toyıp yäşärgä nigez birgän icatı, asıl mäğ’näse tağın da kuwätleräk häm tiränräk açıla bara. Här çor böyek şäxesneñ yaña sıyfatların aça, anıñ icatında üzenä yaqın yañğıraş taba.
Äytergä kiräk, oluğ şağıyr’ Mäxmät Akif Ärsoynıñ icadi êşçänlege belän berrättän säyäxäti êşçänlege dä ähämiyätkä iyä. Anıñ säyäxäti êşçänlege belän bäyle bulğan istälekläre şağıyr’neñ küp tomlı “Safaxat” kitabınıñ “İstäleklär” isemle 5nçe cıyıntığında urın alıp tora. Şağıyr’neñ berençe säyäxäte mäktäp yılların tämamlağannan soñ Albaniyädäge tuğannarına baru belän başlanğan säyäxäteder.
Mäxmät Akif Ärsoynıñ säyäxätläre qayber waqıtlarda räsmi wazıyfa ütäwgä bäyle säyäxätlär bulsa, ä qayber säyäxätläre şäxsi säbäplär belän başqarıla. Şağıyr’neñ Anadoludan başlanğan säyäxätläre Albaniyägä, Albaniyädän Dimäşqqä, Dimäşqtän Beyrutqa, Beyruttan Qahirägä, Qahirädän Mädinägä, Mädinädän Berlinğa, Berlinnan Misırğa qadär suzılğan ozın ber yul bulıp tora.
1914nçe yılnıñ başlarında Abbas Xälim Paşanıñ finans yärdäme belän räsmi säyäxätkä çıqqan Mäxmät Akif Ärsoynıñ bu säyäxäte Ğäräbstanğa bula. Ğaräbstandağı Şärif Xösäyen fetnäsenä qarşı qorılğan däwlät belän bäyle qabilälärneñ yärdämen täêmin itü öçen oyışqan törkemneñ başlığı Äşräf Säncär Quşçubaşı citäkçelegendäge törkemgä quşılıp tormışqa aşırıla şağıyr’neñ bu säyäxäte. Ärsoy bu säyäxäteneñ däwamında ikençe tapqır ziyärät itkän möselmannarnıñ möbaräk urınnarınnan berse bulğan Mädinä häm Rauza-i Mötähhära tudırğan xislär belän “Näcid çüllärennän Mädinägä” şiğıren yaza. Möselmannar öçen ähämiyäte äytep betergesez bulğan izge Mäkkä-i Mökärrämä wä Mädinä-i Mönäwärä şähärläre. Möselmannarnıñ yöräkläre oçraşa torğan urını – möbaräk Käğ’batullah.
Şağıyr’neñ şiğır’ yullarında älege qalalarnıñ bäräkätle tufrağında söyekle Päyğambärebez (sallällahu ğaläyhi wä sällam) êzläre dä saqlana, anıñ tawışı da işetelä sıman. Biredä Päyğambärebezgä waxi (xäbär) kilgän, monda anıñ säxabäläre yäşägän. Rauza-i Mötähhära, şulay uq Bäder, Uxud, Xändäk suğış qırları, Säür häm Xira mäğaräläre, Kuba mäçete, Cännätül-Bäqıy ziratları kebek izge urınnar belän bäyle säyäxätendäge kiçereşlären şiğır’läşterü maqsatı belän ul üzeneñ äsärendä bu izge möbaräk cirlärgä ähämiyätle urın birä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) islamansiklopedisi.org.tr>mehmed-…
Mexmed Akif Ersoy-TDV İslam Ansiklopedisi.
2) www.osmanlidevleti.gen.tr>mehme...
Mehmet Akif Ersoy’un Gezileri ve Propaganda Faaliyetleri-Osmanlı Devleti.(Tarihçı) 03.04.2018
3) www.babil.com>safahat-hatıralar-b...
“Safahat-Hatıralar”- Beşinci Kitap-Mehmed Akif Ersoy-Kitap/Babil
4) www.antat.ru>iyli>book PDF
“Ğabdulla Tuqay häm törki dön’ya”.Qazan.25.04.2016
