Töreklär häm tatarlar härçaq ber-bersenä yärdäm itep yäşägän
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 11/19
“İntertat” jurnalistı Liliyä Loqmanovanıñ “Töreklär häm tatarlar härçaq ber-bersenä yärdäm itep yäşägän” isemle yazması
Töreklär häm tatarlar.Törkiyä häm Tatarstan.Törle geografik kiñleklärdä yäşäsälär dä,älege millätlärne ber närsä berläşterä-din.Qan-qardäş bulğan bu ike xalıq härçaq ber-bersenä yärdäm itep yäşägän. Säyäsättä ni genä bulmasın,xalıq barıber ber-bersenä tartılğan. Tatarstan Federal’ Universitetı ğalime, tarix fännäre kandidatı, doŝent Kamil Äxsänov üzeneñ “Berençe Balkan suğışı häm İstanbulda tatar jurnalistları” digän xezmäten dä şul temağa bağışlağan.
Rusiyä belän Törkiyä arasındağı mönäsäbätlärdä êtnokonfissonal’ azçılıq möhim rol’ uynağan.İke imperiyä dä ul xalıqlarnı üzläreneñ maqsatlarında qullanırğa omtılğan. 1912nçe yıl azağındağı Berençe Balqan suğışı waqıtında da älege xalıqlar möselman cämğıyäte wäkillären bik nıq qızıqsındırğan. Ğomumän alğanda,İdel buyı häm Ural tatarları belän Törkiyä arasındağı mönäsäbätlär tarixi tiränlekkä barıp totaşa. Qazan xanlığı, tatarlarnıñ başqa xanlıqları basıp alınğannan soñ, Ğosmanlı imperiyäse alar öçen Rus däwlätennän qotqaruçı mayaq bulıp sanalğan,- dip yaza Kamil Äxsänov. Anıñ süzlärençä, waqıt uzu belän, İdel buyı häm Uralda yäşäüçe tatarlarnıñ belemle häm ziräkläre Ğosmanlı imperiyäsendä bar da “şoma” ğına barmawın añlıy başlıy häm bu waqıyğalarğa ayıq aqıl belän qarıy. Bu waqıtta Ğosmanlıda reformalar başlana, alarnıñ üz matbuğat çaraları, dönyawi belem birü uçaqları barlıqqa kilä.
Bilgele inde, bu tatarlarda qızıqsınu uyata. Çönki Rusiyädäge dönyawi belem birü yortları tatarlar öçen yabıq bula.Dini bilgelär buyınça ğına tügel,ä qatlamnarğa bülü arqasında da tatarlar dön’yawi belem aludan mäxrüm bula. 20nçe ğasır başında Törkiyädäge waqıyğalar tatarlar öçen bu böten yünäleştä dä kütäreleşne añlata. İñ möxime isä-üzläreneñ matbuğat çaraları barlıqqa kilä. Moña qadär Rusiyä imperiyäsendä möselmannarğa matbuğat çarasın çığaru röxsät itelmägän. 1905nçe yıldan isä tatar telendäge gazet-jurnallar bastırıla başlağan.
Tatar basmaları êçke problemalarğa ğına tuqtalmağan. Alarnıñ qızıqsınu dairäse şaqtıy kiñ bula. Xalıqara xällärgä ayıruça da zur urın birelä. Alar arasında iñ zur qızıqsınu uyatqanı-Ğosmanlı imperiyäse belän bäyle. 20nçe ğasır başında küpçelek tatar intellegenŝiyäse Törkiyä belän nıqlı êlemtälär urnaştıra. Şularnıñ berse - Yosıf Aqçura. İkençe şäxes - Fatix Kärimi.
Balqan suğışı başlanğannan soñ,moña qadär härwaqıt üz fikeren “citkerä” torğan Rusiyä bu yulı çittä qala,yäğ’ni neytral’ poziŝyä ala. Ämma alar Törkiyägä qarşı suğışuçılarnıñ ciñelüläre öçen bik borçıla.Tatar matbuğatı isä bötenläy başqa närsälär xaqında yazğan.Ul barısı xaqında da tetränep yaza. Başta rus basmalarındağı mäğ’lümatlarnı tatarçağa tärcemä itep bastıralar. Waqıyğalar quyırğannan soñ, küp uqıla torğan basmalar Törkiyägä üz korrespondentların cibärergä qarar qıla. Bu suğış dön’yada ber bulsa da basıp alınmağan möselman däwläte qalaçaqmı, digän sorauğa cawap birergä tiyeş bula. Yaralılarnı däwalau öçen Törkiyägä kitüçelär dä bula. Misal öçen, Sankt-Peterburgtan, Çistaydan, Qazannan öç tatar qızı İstanbulğa şäfqat’ tutaşları bulıp kitä. Ğosmanlı ğaskärläre rätendä doşmanğa qarşı suğışırğa teläüçelär dä bulmıy tügel. Misal öçen, Fatix Kärimneñ ênekäşe. Ğomumän alğanda, Rusiyä möselmannarınıñ 100dän artığı üz teläkläre belän Törkiyägä suğışqa kitä.
Alarnıñ kübese Qavqaz yağınnan bula. Törle töbäklärdä gumanitar yärdäm cıyuğa törleçä qarıylar. Misal öçen, Qırımda moña yärdäm itüçelär küp bulsa, Qazanda, kiresençä, gumanitar yärdäm cıyuğa xakimiyät qarşı töşä häm monı bik nıq kontrol’dä tota. Misalğa, Fatix Kärimi matdi yärdäm cıya dip,anıñ östennän “donos” yazalar. Poliŝiyä xezmätkärläre anıñ öyenä kilep tentü uzdıra. Näticädä, Kärimineñ kesäsennän 100 sumlap aqça tabıla. Ul zaman öçen bu şaqtıy zur summa bula.Tik F.Kärimi äsärem öçen yña ğına gonorar aldım dip qotıla.
Tatar jurnalistları bu suğış baruğa çın küñeldän qayğırğan. Alar öçen Törkiyäne Balqan däwlätläre basıp alu ber faciğa sanalğan. ”Şura” jurnalınıñ baş möxärrire Rizaêtdin Faxretdin: ”Xäzer Qorban bäyräme. Yolalarnı ğına ütik. Ämma bäyräm itmik. Bezneñ qan-qardäşlsrebezne Törkiyädä üterälär, kisälär, suyalar, alarnıñ cirlären basıp alalar. Bez niçek bäyräm itik?”-dip üzeneñ borçıluın belderä. Bu xaqta Ğaliäskär Qamal da, Fatix Kärim dä bik küp yaza, diyelä Liliyä Loqmanova mäqaläsendä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)L.Loqmanova.”Töreklär häm tatarlar härçaq ber-bersenä yärdäm itep yäşägän”.29.06.2017.
2)kazanutlary.ru>news>yanaliklar>tore…
