Mäxmüt Gäläw Märcäni
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 08/19
Mäxmüt Gäläw Märcäni häm Tatarstan belän Törkiyäneñ urtaq proyektı bulğan fil’m turında qısqaça küzätü
20 nçe yözdäge tatar realistik prozasınıñ kürenekle wakile,tatar ädäbiyatında tarixi roman janrına nigez saluçıçılarnıñ berse,dramaturg,publiŝist,tärcemäçe bulğan Mähmüt Ğaläw (Mäxmüt Ğaläwetdin ulı Märcäni) 1886nçı yılnıñ sentyabr’ ayında Qazan gubernasınıñ Arça öyäze Taşkiçü awılında möğallim-xälfä ğailäsendä dönyağa kilä. Awılda, ätisendä uqıp, başlanğıç belemne alğaç, 1897nçe yılda unber yäş’lek malaynı Qazannıñ ber qadimi mädräsäsenä uqırğa cibärälär. Mödärrislär birgän häm tormış üze öyrätkän belemnärne üzläşterep,mädräsäne tämamlağaç,ul 1904nçe yılda Ästerxanğa yul tota häm şundağı ber tatar mäktäbenä möğallim bulıp urnaşa. Tağı soñraq,näşir häm jurnal möxärrire bularaq, M.Ğaläw tatar xalqı arasında añ-belem taratu, populyar xarakterdağı fänni broşyüralar, uqu-uqıtu qullanmaları, däresleklär bastırıp çığaru êşenä küp köç quya.
Tumışı häm näsel şäcäräse belän tatarnıñ böyek mäğ’rifätçese, din häm tarix ğalime Şihabetdin Märcänineñ tuğanı häm dä söyekle tatar şağıyre Ğ.Tuqaynıñ yaqın dustı bulğan M.Ğaläwneñ näfis ädäbiyat ölkäsendäge aktiv êşçänlege 20nçe yıllardan başlana. Äye, ädäbiyat xalıq yazmışınnan ayırılğısız. Xalqı nindi-anıñ tarixı da şundıy, xalqı nindi-anıñ yazuçıları da şuña bärabär.
Ädipneñ tormış yulın häm icatın öyrängän ğalimä,filologiyä fännäre kandidatı Flera Ganiyeva M.Ğaläwneñ tatar mädäniyätendä totqan urını turında üzeneñ küp kenä xezmätlärendä yaqtırta. ”M.Ğaläw isemle tarixçı ädip bezgä çiksez urau yullar häm kirtälär aşa kilep ireşkän “Bolğançıq yıllar” häm “Möhacirlär”isemle roman-dilogiyä avtorı bularaq tanış. Ädipneñ üzeneñ tormış yulı da, äsärläre kebek yazmışı kebek, qatlaulı häm sikältäle”- dip yaza F.Ganiyeva xezmätlärendä.
M.Ğaläw - qızğanıç yazmışlı keşe. Şäxes kul’tı afätläre anı da çitlätep ütmi, qulğa alına. Mähabät gäwdäle, küz qaraşınnan uq aqıllılıq, zıyalılıq, zatlılıq, keşeleklelek añqıp torğan zat nibarı 51 yäşendä xarap itelgän, yäğ’ni atıp üterelgän. Böten ğame xalıqqa, mäğ’rifätkä, mädäniyätkä, ädäbiyatqa xezmät itü bulğan M.Ğaläw änä şulay yuqqa çığarıla.
Ämma, ädip üze qısqa ğomerle bulsa da, anıñ tudırğan äsärläreneñ ozın ğomerle bulularınıñ säbäbe - xalıq yörägendä nığıp urnaşırlıq obrazları, äsärläre, romannarı…
Matbuğat bitlärendä kürelgänçä,Tatarstanda häm Törkiyädä tanılğan tatar yazuçısı M.Ğaläwneñ “Möhäcirlär” häm “Bolğançıq yıllar”romannarına nigezlänep êşlängän näfis fil’m töşerelüe dä bilgele. Anıñ prem’yerası 2019nçı yılğa bilgelängän, dip belderelä “Tatar-inform” xäbärlärenä kürä.
Jurnalistlar belän oçraşuda “Tatarkino” oyışmasınıñ citäkçese häm prodüser Miläüşä Aytuğanovanıñ söyläwläre buyınça: “Xäzer film’nı töşerügä äzerlek bara. Bez anı Törkiyä häm Tatarstannıñ urtaq proyektı bulır dip küzallıybız. Törkiyä yağı belän söyläşülär alıp barıla-andağı Ğosmaniyä digän tatar awılı belän, kartinada töşäçäk akterlarnı saylau êşe däwam itä”,- dip belderelä “Tatar-inform” xäbärendä.
Romanda 1897nçe yılğı xalıq sanın alu waqıyğasına bäyle räweştä quzğalğan krest’yan çualışları,bölgenlekkä töşkän tatar krest’yannarınıñ bäxet êzläp,patşa xökümäte êzärlekläwennän qaçıp Törkiyägä küçep kitüläre häm andağı qarşılıqlı yazmışları turında söylänä.
M.Aytuğanova äytüençä, tatar xalqı yazmışındağı faciğale çorlar Safa belän Sacidäneñ mäxäbbät tarixı aşa açılaçaq.Xäzerge waqıtta bulaçaq fil’mnıñ öç teldä-tatarça,rusça häm törekçä sŝenariyese äzer buluı häm fil’mdağıı rejisserlar İldar Maturov häm Ämir Ğaliäskärov buluları da,prodöser M. Aytuğanova tarafınnan assısıqlap ütelä.
Fil’mnı töşerü İstanbulda uza torğan “Törki dön’ya” kinofestivale häm Qazandağı xalıqara möselman kinosı festivale arasında kileşü tözelgännän soñ mömkin bulğan.Bu älege xezmättäşlek qısalarındağı berençe zur proyekt bulaçaq,dip belderä Azatlıq radiyosı xäbärlärendä.
Süzebezne yomğaqlap,kürenekle tatar yazuçısı,Tuqay dustı,dramaturg,jurnalist,publiŝist,tärcemäçe,tatar ädäbiyatında tarixi roman janrına nigez saluçılarnıñ berse,SSSR Yazuçılar berlege äğ’zası bulğan M.Ğaläwneñ icatı häm tormış yulı belän qızıqsınu kimemi, äsärläre dä dön’ya kürä, xalıqqa añ-belem taratuçı mäğ’rifätçe bulıp tanıla.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Ğaläw Mäxmüt.Matbuğat.ru
Matbuğat.ru>ens>gal-mhmt-351
2)Mäxmüt Ğaläw-Jurnal “Bezneñ Miras”.
beznenmiras.ru>tag>mäxmüt-ğaläw
3)Tatarstanda yazuçı Mäxmüt Ğaläw äsärläre buyınça fil’m töşereläçäk.
m.tatar-inform.tatar>news>2011/03/28
