Camal Wälidi
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 10/19
Kürenekle ädäbiyat häm tel ğalime, tänqıyt’çe häm publiŝist, fälsäfäçe häm fol’klorçı, pedagog Camal Wälidi turında qısqaça yazma
Kürenekle ädäbiyat häm tel ğalime, tänqıyt’çe häm publiŝist, fälsäfäçe häm fol’klorçı, pedagog Camal Wälidi (Camaletdin Cäläletdin ulı Wälidov) 1887nçe yılnıñ 13nçe oktabrendä Qazan gubernasınıñ Täteş öyäzenä kergän Apas awılında mulla ğailäsendä dönyağa kilä. Äüwäl ätise citäklägän awıl mädräsäsendä, annarı Qazanda (1897-1905) häm 1906-1910nçı yıllarda tatarnıñ aldınğı uqu yortlarınnan “İj-Bubi” mädräsäsendä uqıy. Zamanı öçen citeş belem alğannan soñ,matbuğatta inde iseme kürenä başlağan C.Wälidine, mädräsädä uqu-uqıtu êşläre mödire häm möğallim itep qaldıralar. Şul yıllardan başlap,anıñ êşçänlege ike ölkädä-uqıtuçılıq häm fän ölkäsendä bara.Ber ük waqıtta Orenburgta çıqqan “Waqıt” gazetına häm “Şura” jurnalına aktiv yazışıp,soñğa taba “Waqıt”nıñ idarä sostavında da êşli.
C.Wälidineñ Orenburgta yäşägän biş-altı yılı, ädäbi tänqıyt’ häm tel beleme ölkälärendä näticäle icat aktivlığı belän xarakterlı. “Waqıt” gazetında,”Şura”(Orenburg),”Añ”(Qazan) jurnallarında basılğan ädäbi tänqıyt’ mäqaläläre belän ul üzen ädäbiyat-sänğat’ äsärlären tirän añlağan,alarğa töple bäyä birergä sälätle,kiñ êrudiŝiyäle tänqıyt’çe itep tanıta.Şul çornıñ kürenekle yazuçılar icatına häm ädäbi xäräkätneñ ğomumi torışına bağışlanğan mäqalälärendä, “Tatar ädäbiyatınıñ barışı”, ”Miiät wä milliyät” isemle monografik xezmätlärendä ul, törle zamanğa nisbätle konkret äsärlärne, yazuçılar icatın ätraflı analizlaudan tış,ädäbiyat häm sänğat’neñ speŝifik xasiyäte,ictimağıy tormış häm tarixi çınbarlıq belän turıdan-turı bäyläneşe,milli añnı üsterüdäge role kebek ähämiyätle teoretik mäs’älälärne kütärep,alarnı zamannıñ aldınğı fälsäfi qaraşları,taläpläre yuğarılığında xäl itärgä omtıla. Bu yaqtan anıñ bigräk tä Ğ.Tuqay icatı turındağı xezmätläre zur ähämiyätkä iyä.Wälidi berençelärdän bulıp Tuqay icatınıñ tatar xalqı tarixında totqan urının bilgeli,şağıyr’neñ üze kürergä telägän berençe mäcmuğasın-“Ğabdulla Tuqaev mäcmuğai asare”n(1914) näşer itüdä yaqınnan qatnaşa.Bu mäcmuğada Wälidi tatar ädäbiyatı belemendä şağıyr’ icatın berençe märtäbä çorlarğa häm janrlarğa bülep tikşerä häm ädipneñ ğıyl’mi biografiyäsen tudıruğa nigez sala.
C.Wälidi-kürenekle tel ğalime dä.Älege fän üynäleşendä anıñ “Tatar teleneñ grammatikası”, “Törek-tatar telläreneñ yazmışı”,”Telebezneñ iñ iske xäzinälärennän “Divane legat êt-törki””, ”Tatar teleneñ añlatmalı süzlege” xezmätläre, 1919-1931nçe yıllarda törle jurnal häm cıyentıqlarda basılğan küpsanlı mäqalä-tikşerenüläre ayıruça ähämiyätkä iyä.
Törkiyäneñ Ägäy universitetında törek tele häm ädäbiyatı ğalime, professor Mustafa Önärneñ yazğan küp kenä fänni xezmätlärendä kürenekle tatar ğalime-Camal Wälidigä urın birelä. M.Önärneñ “C.Wälidi häm tatar leksikologiyäse” digän xezmätendä, C.Wälidineñ grammatika,ädäbi tel häm leksikologiyä ölkälärenä qarağan xezmätläre tel beleme üseşenä layıqlı öleş kertkänlegen assızıqlap ütelä.
Qısqası, Camal Wälidineñ xezmätläre çın mäğ’näsendä belemle şäxes buluın,küpqırlı fän keşese ikänlegen raslauçı citdi xezmät. Ğomumän, C.Wälidi tatar xalqına tel beleme üseşendä genä tügel, ä ädäbiyat belemendä dä, ictimağıy fiker tarixında da üz urının tapqan tirän êçtälekle fänni mäqalä-xezmätläre belän yaulıy alğan ğalim, publiŝist häm kürenekle cämäğat’ êşleklese bularaq ta qaderle, ikänlegen bilgeläp ütä M.Önär üzeneñ fänni xezmätlärendä.
C.Wälidi - 20nçe ğasırnıñ dähşätle utızınçı yıllarında hälaq itelgän şäxes kul’tı qorbannarınıñ berse. Ul, repressiyälärneñ berençe dulqınına êlägep, 45 yäşendä 1932nçe yılda icat êşçänlegeneñ iñ yuğarı noqtasında çağında yuq itelä. Bu talantlı şäxesneñ qısqa ğına ğomerendä icat itep qaldırğan mirası zur, bay, fänni yaqtan ähämiyätle häm qıymmätle.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Wälidi Camal/Matbuğat.ru
Matbugat.ru>enc>vlidi-amal-1096
2)M.Öner.Cemal Velidi ve Tatar Leksikolojisi.
www.academia.edu>Cemal_Velidi_ve_...
3)Tatar milläteneñ mäşhür şäxese Camal Wälidi.31.12.2012.
kitaphane.tatarstan.ru>index.htm>news
