İsmäğil Ğaspralı (Исмәгыйль Гаспралы)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 38
Kürenekle şäxeslärdän Färidä Ğaffarova, Mirkasıym Ğosmanov, Nadir Däwlät xezmätlärenä nigezlänep törki dönyanıñ möhim şäxese İsmäğil Ğaspralı turında qısqaça küzätü
Möselman xalıqları arasında tanılğan şäxes,yazuçı,cämäğat’ êşleklese,mäğ’rifätçe,säyäsätçe häm naşir İsmäğıyl’ Mostafa ulı Gasprallı 1851nçe yılnıñ 8nçe martında Qırımda Gaspra awılında cir xucası Mostafa bäk ğailäsendä bişençe bala bulıp dön’yağa kilä.Babası Gaspra awılında tuğanlıqtan,ul üzenä Gasprinski familiyäsen ala.
İsmäğıyl’ Gasprallı tatar xalqınıñ ğına tügel,böten dön’yanıñ mädäni üseşe tarixında kürenekle urın alıp torğanı,mäşhür mäğrifätçe,törki xalıqlarnıñ mäğarif sistemasın yañartuğa,añ-belemen üsterügä zur öleş kertkän şäxes bularaq bilgele.Anıñ tatar-törki mäktäplär öçen däresleklär yazuı,uqu-uqıtu programmaları tözüwe dä mäğ’lüm. İsmäğıyl’ bäyneñ “Isulı cädit” digän programması törkilär arasında ayıruça kiñ tanılu ala.Törki-tatar dön’yasında cäditçelek xäräkäteneñ populyarlaşıp kitüwe näticäsendä mäktäplärdä häm mädräsälärdä,dini ğıylem birelü belän bergä, dön’awi fännär dä uqıtıla başlıy.
İsmäğıyl Gasprallı – talantlı yazuçı da.Ul kitaplar,mäcmuğalar näşer itü belän dä şöğıl’länä ,ädäbi äsärlär yaza.Ädipneñ qaläme şoma,tele añlayışlı,ul ğadi häm qısqa itep yazu sälätenä iyä.Yazuçı häm naşirneñ êşçänlegeneñ yözek qaşı,älbättä, “Tärceman” isemle ğomum törki gazetı. 20 yıl däwamında här atnada 1-2 tapqır çığıp barğan “Tärceman” gazetı böten dön’yadağı törki xalıqlar arasında tarala.Anı İstanbulda,Qazanda,Qırımda,Bakuda häm Taşkentta uqıylar.Gazeta möselman bulğan millätlärneñ mäğ’rifäten,mädäniyäten,ädäbiyatın canlandıruda zur rol’ uynıy.Şulay uq Gasprallı – “İttifaq” möselman partiyäseneñ Bötenräsäy s’yızdın(s’ezdın) oyıştıruçılarnıñ berse dä.
Tatarstan Däwlät Sovetınıñ mäğarif,mädäniyät,fän häm milli mäsälälär komitetı räise Razil Valiev beldergänçä,İsmäğıyl’ Gasprallı iseme tatar dön’yasında Därdemand,Tuqay isemnäre belän yänäşä quyıla.Anıñ xezmätläre tatar milläteneñ mädäniyäten,ädäbiyatın,mäğarifen alğa cibärüdä ğayät’ zur rol’ uynıy.
Östäp şunı da äytergä kiräk,ataqlı fiker iyäse,kürenekle jurnalist İsmäğıyl’ Gasprallı Törkiyädä dä,Tatarstanda da iskä alına.Anıñ mirasın,êşçänlegen öyränü buyınça ğıyl’mi xezmätlär,publiŝistik mäqalälär çığıp tora.Xalıqara konferenŝiyälär oyıştırıla.”Törkiyäneñ başqalası Anqara şähärendä dä kürenekle şäxesneñ ülemenä 100 yıl tulu uñayınnan çara uzdırıla.Çarada İsmäğıyl’ Gaspallınıñ tormış häm xezmät yulı añlatıla.Cäditçelek xäräkäteneñ liderı buluı assızıqlana,”-dip belderelä İstanbul “Tatar inform” Mäğ’lümat Agentlığında.
2019nçı yılnıñ 8nçe martında İsmäğıyl’ Gasprallınıñ tuuına 168 yıl bula.Bu böek mäğ’rifätçene:”Teldä,fikerdä,êştä berlek!”-digän çaqıruı-bügen dä äle üzeneñ aktual’legen yuğaltmıy.Tel berlege mäsäläsendä anıñ xıyalı,yaqtı ömete ul törki qawemnär öçen Bosfor kimäçelärennän alıp,Şärqıy Törkestan qärwançılarına qadär añlayışlı ber ğomum urtaq törki tel barlıqqa kiterü ide.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) Ğosmanov M.,Törki-tatar mäğ’rifätçelek tarixında İ.Gaspralı.Ber ideyäneñ tantanası häm faciğase//Qazan utları,2001,N3.
2) Ğaffarova F.,Tatar möhacirläre.-Qazan:Fän,2004.
3) Nadir Däwlät.”Millät Mäclese.’’-12.02.2011.
