Törek-tatar bäyläneşläre: 19nçı-20nçe ğasır
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 37
19nçı ğasır-20nçe ğasır başında tatar-törek bäyläneşläre turında qısqaça küzätü
19nçı ğasırnıñ siksänençe yıllar urtasına qadär törek-tatar ädäbi bäyläneşlären küzätkännän soñ, alarnıñ nığıuına, tatarçalaştırılğan äsärlär arasında dönyawi motivlılarnıñ torğan sayın arta baruına, çittän kergän ädäbiyatnıñ san häm sıyfat üseşenä iğ’tibar itärgä mömkin.
Bilgele bulğança, İstanbul häm Qazan 20nçe ğasır başında törki dönyanıñ mäğ’rifät üzäge bula. Rusiyä törkiläre İstanbul belän säyäsät häm mädäniyät ölkäsendä tığız bäyläneşlärdä toralar. Bu bağlanışlar bigräk tä keşelärneñ gazet-jurnallar häm ädäbi äsärlär aşa oyıştırılğan daimi êlemtäläre, mäğ’lümat alışularında kürenä. Ul waqıttağı tatar mädräsälärenä İstanbuldan törek däreslekläre qaytaralar, tatar zıyalıları franŝuz romannarı belän törek ädäbiyatı aşa tanışalar.
Şul uq waqıtta 20nçe ğasır başında, bigräk tä 1917nçe yıldan soñ, Ğosmanlı däwläteneñ säyäsi, ictimağıy häm mädäni tormışına zur öleş kertkän küplägän tatar zıyalıları Törkiyägä küçenep kitä häm berniqadär waqıt şunda yäşilär.
Siksänençe yıllardan başlap Törkiyägä küçenüçelär häm anda belem aluçılar sanı, törek-tatar bäyläneşlären üsterü omtılışı arta. Rusiyä törkiläre bigräk tä İstanbul şähärenä küpläp küçenä. Alar xätta ilküläm bilgele bulğan oyışmalarda xezmät itä, yuğarı mäktäplärdä belem birä. Mäsälän, başta Baqçasarayda ataqlı “Tärceman” gazetın çığarışqan, mäğ’rifätçe, ädip, cämäğat’ êşleklese bulıp tanılğan Musa Aq’yeget 1888nçe yılda Törkiyägä küçenä, İstanbulda däwlät oyışmalarında êşläwçe däwlät xezmätkärlären äzerli torğan “Mölkiyä”ne tämamlıy. Tänzimat däwerendä (1839-1977) açılğan urta häm yuğarı uqu yortlarında belem alu zur märtäbä sanala. Musa Aq’yeget soñınnan uqu programması, kergän fännär törlelege belän bügen dä ğacäpkä qaldırırlıq Xärbi komandovaniyeneñ yuğarı mäktäbendä uqıta. Töreklär tatar mäğ’rifätçesen säyäsi iq’tisad xezmäte öçen ayıruça yuğarı bäyäli.
Fransua Jorjon qaraşınça, ğomumän alğanda, Rusiyä törkiläre (ayıruça tatarlar) ğosmanlılarğa tamırları belän İslam tradiŝiyälärenä barıp totaşqan mädäni yañarışnı täq’dim itälär, tatar reformatorlığınıñ cädidçelek dip atalğan xäräkäten Ğosmanlı imperatorlığında ğamälgä aşırırğa tırışalar, ilneñ iq’tisadi häm soŝial’ üseş yulların bilgelilär, törle ölkälärdä cibärelgän xatalarnı kürsätep birälär.
Yosıf Aqçura, Sadrıy Maqsudi häm başqalarnın törek tarixında zur êz qaldıruları ike ğasır çigendä dä, xäzer dä törek xökümäte, ictimağıy êşlekleläre, ğalimnäre tarafınnan da tanıla.
X.Kärimovnıñ “Ädäbiyatta üzgäreş kötelä” isemle mäqaläsendä Berençe rus revolyuŝiyäse (inqıylabı) aldı yıllarında qayber yazuçılarğa törek ädäbiyatınıñ yoğıntı yasawı iskärtelä. Z.Bigiyev, F.Kärimi icatları turında süz alıp barğannan soñ, ğalim:”…häm xaqıyqatän dä, bolar zamanasında tatar ädäbiyatı tel, ğıybarä cähätennän bulsın möndäricä (êçtälek) häm öslüb (stil’) cähätennän bulsın, tanımaslıq däräcädä üzgärde.
Bu däwerdäge möxärrirlärneñ ürnäk itep totqan maddäläre (äyber, ısul, nigez) - törek ädäbiyatı, iyärgän möxärrirläre bulıp ädäbiyatıbıznıñ möndäricäxe häm tel wä cömläläre cähätlärennän yarım törek ädäbiyatı şäklen (formasın) aldı, - dip belderä R.F.Xarrasova üzeneñ xezmätendä.
Bik küp kenä tatar şäxesläre törek-tatar bäyläneşlärendä ayırım urın alıp tora, dip assızıqlap ütä üzenen xezmätendä Färidä Ğaffarova da. Şuña kürä alar turında berniqadär mäğ’lümat birü kiräkter. Kiläse tapşırularıbızda törek-tatar bäyläneşlärendä urın alğan kürenekle mäğ’rifätçe İsmäğıyl’ Gaspralı turında yazmabıznı täq’dim itärbez.
Näticä yasap, şunı äytergä mömkin: 19nçı ğasır axırı-20nçe ğasır başında cäditçelek xäräkäte täêsirendä “milli uyanu” däweren kiçergän tatar milläteneñ ulları - töple häm dönyawi belem uçaqları bulğan Törkiyägä ber maqsat belän kilälär. Törkiyäneñ uqu yortlarında alğan belemnären alar tatar ädäbiyatı, mädäniyatı häm fän üseşe öçen faydalana.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Gaynetdin M.,Ğasırlar mirası.-Qazan:Tat.kit.näşr.,2004.
2)Gaynullin M.,Tatar ädipläre.(İcat portretları).-Qazan:Tat.kit.näşr.,1978.
3)Gaffarova F.,Tatar möhacirläre.-Qazan:Fän,2004.
5)Xisametdinova A.,Tatar prozasında İstanbul obrazı.Qazan.2008.
