İranğa qarata sankśiyälär häm alarnıñ ixtimal näticäläre

 Amerika Quşma Ştatları ilbaşı Donal’d Trampnıñ Obama däwerendä 5+1 formatında ütkärelgän söyläşülär näticäsendä imzalanğan atom – töş kileşüennän ber yaqlı bularaq çigenüennän soñ Amerika Quşma Ştatları qazna ministrlığı İranğa qarata sankśiyälärneñ berençe êtabın 7 nçe avgustta ğamälgä kertkän ide. Sankśiyälärneñ ikençe êtabı isä Amerika Quşma Ştatları qazna ministrlığı beldergän 180 könlek waqıt tulğannan soñ 5 nçe noyabr’dä başlandı. AQŞ iğ’lan itkän sankśiyälär ayıruça İrannıñ ênergetika, bank sisteması, logistika,straxovka tarmaqların maqsat itep ala.

      Säyӓsӓt, iq’tisad hӓm ictimaği tikşerenülӓr waqıfı SETA tikşerenüçese, yazuçı Can Acunnıň   “İranğa qarata sankśiyälär häm alarnıñ ixtimal näticäläre” isemle  añlatmasın täq’dim itäbez.

Amerika Quşma Ştatlarınıñ berençe êtapta iğ’lan itkän sankśiyäläre belän İrannıñ AQŞ dollarına ireşüe,däwlät obligaśiyäse satuı,altın häm başqa qıymmätle taşlar belän qorıç,alyuminiy,kümer kebek metallar belän säwdä başqaruı ,yulçı oçqıçı yäisä detal’lären importlawı totqarlandı.  Sankśiyälärneñ ikençe êtabında isä İran milli neft’ şirkäte,İran neft’ säwdä şirkäte häm milli tanker şirkätenä xalıqara çikläwlär kertelgändä iq’tisadı zur külämdä neft’kä nigezlängän İrannan neft’ häm neft’ êşlänmäläre satuğa sankśiyälär kerteläçäk.

                AQŞ ilbaşı Donal’d Trampnıñ atom-töş kileşüennän ber yaqlı bularaq baş tartuı belän İranğa qarata sankśiyälär arasındağı möhim başçalarnıñ berse-dönya külämendä banklar arasında êlektron fond transferın täêmin itüçe SWİFT sisteması. AQŞnıñ sankśyäläre bäyläneşendä SWİFT üzägennän yasalğan belderüdä “SWİFT İrannıñ qayber banklarınıñ sistemağa ireşüen tuñdırdı” digän yullar urın aldı.

İranğa qarata sankśiyälärneñ başqa ber maqsatı isä finans oyışmaları ide. Çit il finans oyışmalarınıñ İran üzäk bankı häm bilgele ber İran finans oyışmaları belän başqarğan operaśiyälär çiklände. Amerika Quşma Ştatları qazna ministrı sankśiyälär qısasında şulay uq 700 dän kübräk iranlı keşe häm oyışmanıñ qara isemlekkä kertelüen citkerde.

              İranğa qarata ğamälgä aşırılğan barlıq sankśiyälärgä qaramastan Aq Yort milli iminlek kiñäşçese Djon Boltonnıñ “İranğa xäzerge sankśiyälärdän tağın da kübräk sankśiya kerteläçäk. Êlekke ilbaşı Barak Obama däwerendä kertelgän sankśiya däräcäse belän çiklänep qalmayaçaqbız”dip äytüe bik möhim.

             Amerika Quşma Ştatları 8 ilne sankśiyälärdän waqıtlıça azat itüen belderde. Älege illär: Qıtay, Hindıstan, İtaliya,Greśiya,Törkiyä, Yaponiya,Kön’yaq Koreya häm Tayvan’.

Bu bäyläneştä Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğanğa birelgän sorawğa ilbaşı bolay dip cawap birde:”Bu sankśiyälär mäs’äläsendä bar närsä tögäl bilgele tügel. Döresen genä äytkändä bez bu sankśiyälärne döres dip tapmıybız. Çönki bezgä kürä barlıq sankśiyälär - dönyanıñ balansın bozuğa yunälgän adımnar. Bolar xalıqara xoquqqa da, diplomatiyägä dä qarşı. Dönya tınıçlıqta yäşärgä teli. Yäğ’ni imperialistik dönyada häm imperialistik basımnar belän yäşärgä telämibez. Keşelär tınıç, imin şartlawda yäşäwçe dönya telibez. Minem köçem häm mömkinleklärem bar , şuna kürä min bar närsäne êşli alam digän äyber bulmasqa tiyeş. Xäzerge waqıttta yasalğan adımnarda Awrupa Berlege häm Awrupa Berlege illäreneñ barısı diyärlek bu êşkä uñay qaramıy. Barısı da bu mäs’älädä başqa törle fikerdä”.

Törkiyäneñ İrannan ênergiya importına da iğ’tibarnı cälep itkän Törkiyä ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğan “Sankśiyälär mäs’äläsendä bezneñ totışıbız härwaqıt bilgele ide. Bigräk tä neft’ belän bäyle mäs’älälärdä bez gel şunı äyttek : bolarnıñ al’ternativası yuq. Şuña kürä bu sankśiyäne ütämibez. Bez xäzerge waqıtta İrannan 10 milliard kub metr tabiği gaz alabız. Monı almağanda watandaşlar qışın nişläyäçäk? Bez mondıy närsäne qabul itä almıybız, monı üti almıybız”,-dide.

Moña oxşaş räweştä Rusiya Federaśiyäse tışqı êşlär ministrı Sergey Lavrov Amerika Quşma Ştatlarınıñ İranğa qarata sankśiyäläreneñ  legal’ bulmawın häm Berläşkän Millätlär Oyışması iminlek şurası qararların açıq räweştä bozuın belderde. Franśiya, Qıtay häm Germaniya da İranğa qarata sankśiyälärgä rizasızlıq beldergän illär arasında urın ala. Fäqät’ Amerika Quşma Ştatlarınıñ dönya külämendäge köçe , gegemoniyası häm täêsire arqasında rizasızlıq beldergän illärneñ tanılğan şirkätläre sankśiyälärne ütäyäçäklären  citkerde.